Martxoaren 3an, hedabide gehienak Bilboko Gran Viako dendetako erakusleiho zulatuei so zeuden bitartean, edota Christine Lagardek Global Forum Spain goi-bilera ekonomikoan botatako pozoi erreformistari ahotsa ematen zioten bitartean, unibertsitate munduko ehunka irakasle eta adituk –horietako gehienak Euskal Herrikoak– sinatutako Pertsonen zerbitzurako ekonomia baten alde manifestuak apenas izan zuen oihartzunik.

Beren ustez ekonomiaren erreferentzia ekitatea da; lehiakortasunak ezin du helburu izan, are gutxiago efizientzia ekologikoaren gainetik egon. Demokrazia eta gardentasuna behar ditu ekonomia osasuntsu eta jasangarri batek; erabaki politikoak ezin dira teknokrataren jantziz mozorrotu. “Ezin da, bada, begien bistatik galdu gizartea ondasunez eta zerbitzuez hornitzea dela, berez, jarduera ekonomikoaren betekizuna. Haatik, pertsonak erdigunean jarriko dituen beste ikuspegi bat beharrezkoa dela deritzogu, merkatuak eta erakundeak gizartearen zerbitzura jarriko dituena, eta ez alderantziz”.

Sustatzaileen aburuz manifestuak garrantzia dauka sinatzaileak sentsibilitate ideologiko askotakoak direlako eta gai izan direlako oinarrizko puntu batzuk adosteko. Mikel Zurbano ekonomialariak gurean zioen agiriak suntsitu egiten duela austeritatearen kontra alternatibarik ez dagoela dioen mitoa. Alternatibak egon bai baitaude, ikuspegi soziala kontuan hartuta aurrera doazen gizarte ekonomiako esperientzia praktiko txiki nahiz handiek erakusten duten moduan. Hain justu, adigarria da irakasleen manifestuko ideia gehienak gizarte ekonomiaren errail beretik doazela. Zer da, ordea, gizarte ekonomia?

Pertsona kapitalaren aurretik; mozkinen banaketa justua; barne elkartasuna; jendartearekin, tokiko garapenarekin eta berdintasunarekin konprometitua; kohesio soziala; lanpostu duinak; jarduera jasangarria; botere publikoekiko independentzia... Horiek dira gizarte ekonomiaren funtsezko baloreetako batzuk. Ideia horiek ez dira unibertsitateko bulegoetan ernai ordea. Iraganean, kapitalismoaren krisi anitzi herritar xumeek emandako erantzuna izan da asoziazionismo ekonomikoa, eta historian barrena egindako eboluzioaren emaitza da egun gizarte ekonomiaz dugun ikuskera.

Historia pixka bat

Charles Dunoyer ekonomialaria 1786an jaio zen Okzitaniako Carennac hirian. Txikitatik ezagutu zituen Frantziako giro iraultzailea eta lehenengo industrializazioko desmasiak. XIX. mendeko fabriken abaroan Frantzian zabaldutako pauperisme edo txirotasuna beste begiratu batekin ikusi zuten orduko ekonomista liberalek, gizartearen disfuntzio baten ondorio zirela uste zuten. Dunoyerrek 1830ean Traité d’économie sociale idatzi zuen eta ekonomiaren parte morala aldarrikatu zuen. Hor kokatzen dute askok ekonomia sozialaren lehenengo teorizazio ahalegina.

Ordurako, aurreneko kooperatibek bidea egina zuten, batez ere Ingalaterran, Industria Iraultzaren aberrian. Manchester ondoko Rochdale herrian, Robert Owen pentsalari sozialistaren ideiek kilikatuta, dozena pare bat ehulek osatutako kontsumo kooperatibak arrakasta handia izan zuen 1840ko hamarkadan; handik mende erdira 12.000 bazkide zituen. Frantzian eta Alemanian ere azkar zabaldu ziren halakoak.

Euskal Herrian, asoziazionismoaren sustraiak denboran oso atzera doaz. Erdi Aroko benefizentzia etxeetara jo dezakegu nahi izanez gero, auzolan primitibora edo Amerikako kolonietako kofradietara, bestela. XIX. mende amaieran Bizkaiko labe garaien ke artean lehenengo kontsumo kooperatibak sortu ziren, ugazabek berek sustatuta. Ondoren etorri ziren Araiako burdin fabrikakoa eta Gipuzkoako beste hainbat mutualitate, kongregazio katoliko itxurarekin. Hala, gizarte ekonomia, jarduera gisa onartua izatera igaro zen, baina modelo kapitalista nagusia zalantzan jarri gabe, orekatzeko osagai moduan baizik. Ideia hori zabaldu zuen Leon Walrasek esan zuen kooperatiben funtzioa ez dela kapitala ezabatzea, mundua “ez hain kapitalista” egitea baizik.

1973ko urrian, petrolio upelaren prezioa 3 dolarretik 12 dolarretara igo zenean, Reaganek eta Tacherrek ongizate estatua desegin eta ekonomia desarautzeko erasoa jo zuten. Kredituan oinarritutako ekonomiak hartu zuen txanda. 70ean hasitako krisiari ohi bezala erantzun zioten langileek: beste esperientzia eta praktikak abiaraziz. Euskal Herrian, langile askok figura juridiko ia ezezagun batekin eutsi zioten lanpostuari eta lanari: lan- sozietate anonimoekin (SAL). Egun, gizarte ekonomiaren oinarrietako bat dira SAL delakoak. Langile bazkideek kapital sozialaren gehiengoa dute, eurak dira enpresaren jabe. ARGIA eredu horren barruan dago, Komunikazio Biziagoa SAL enpresaren bidez.

80ko hamarkadan ultrakontserbadoreek bultzaturiko sektore publikoaren atzeraldiak hautsak harrotu zituen lokartuta zegoen ekonomia sozialean. Frantzian indarberritu egin zen eta 1980an kooperatibek eta mutuek Charte de l’économie sociale idatzi zuten, ekonomia sozialaren printzipioak finkatu zituen dokumentu aitzindaria. Pribatu eta publikoaren artean zegoen hirugarren hanka hobekiago definitzeko beharra azaleratu zen orduan. Nolanahi ere, pixkanaka, ekonomia sozialak hainbat arlotako korronte eta eskolak batu zituen. Areago, azken urteetan ugaritu diren herri ekimeneko proiektu solidarioak –ingurumena, bidezko merkataritza edo tokiko egitasmoei lotuak eta horietako asko Reas sarean bilduak–, bere baitan hartu ditu, eta ohikoa da Ekonomia Sozial eta Solidarioa (ESS) izena erabiltzea.

Zer pisu du gizarte ekonomiak Euskal Herrian?

Europar Batasunak aginduta 2007an egindako ikerlan batek ondorioztatu zuen Batasuneko 25 estatuetan 11 milioi lagun ari zirela ekonomia sozialaren arloan, enpleguaren %6,7. Eta gurean? Hainbat erakundek osatutako TESS txostenak –Europako programa baten barruan egina–, Akitania, Pirinio Atlantikoak, Nafarroa eta Euskal Autonomia Erkidegoaren datuak erkatu eta Euskal Herri osoan ekonomia sozialak duen pisua hobekiago ikusteko parada eskaintzen du.

Espainiaren eta Frantziaren arteko muga administratiboaren ondorioz ezberdintasun ugari dugu Euskal Herrian. Ipar Euskal Herrian elkarteak dira establezimendu eta lanpostu gehien sortzen dutenak, gero etorriko lirateke mutuak, fundazioak, gizarteratze zentroak eta enplegurako zentro bereziak. Zerbitzuen sektorean dute indar gehiena horiek guztiek. Hego Euskal Herrian, aldiz, kooperatibak eta lan elkarteak dira nagusi (ikusi grafikoak). Kooperatiben kasuan, Mondragonen pisuak sektore industrialera orekatzen du jardueraren balantza. Lan elkarteak Espainian baino ez daude. Hauetan, langileek kapital sozialaren gehiengoa dute eta bazkide batek ezin du akzioen herena baino gehiago eskuratu.

Dena den, ekonomia sozialaren unibertsoa hori baino zabalagoa da. EHUko Gizarte Ekonomia eta Zuzenbide Kooperatibaren Institutuak (Gezki) honen baitan sartzen ditu, arestian aipatutakoez gain, eraldaketarako nekazaritza-sozietateak, arrantzale kofradiak, merkatutik kanpo aritzen diren herri ekimeneko elkarteak eta zenbait finantza erakunde, besteak beste.

Bankuen aurpegi beltzena agerian geratu den honetan, finantzaren arloan dauden alternatibak indartu eta aukera berriak esploratu ditu jendeak, espekulaziorik gabeko fluxuen bila. Esaterako, Fiare banku etikoa aspaldikoa eta aski ezaguna da gurean. Horrez gain, Kataluniako Bruguera argitaletxeko langileen borrokatik sortu zen Coop57 kreditu kooperatibaren esperientzia bera Euskal Herrian hasteko prozesua ireki dute bertako zenbait eragilek; finantza zerbitzuak eskaintzen dizkie ekonomia sozial eta solidarioko proiektuei. Oinarri Elkarrekiko Berme Elkarteak ere EAEko gizarte ekonomiako enpresa txiki eta ertainen finantza-premiei erantzuten die. Gisa bereko kode deontologikoa du Baionan egoitza duen Herrikoa elkarteak, “lantegiak sortu eta azkartzen” laguntzeko helburuz sortua.

Finantza alternatiboaren zaku horretan sar ditzakegu, baita ere, azkenaldian ugaritu diren tokiko monetak. Euskoa dugu gurean egitasmo sendoena, 2.000 lagunek baino gehiagok erabiltzen dute Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan. Bilbon Ekhi txanpona sortu berri dute eta Aiaraldean Ogerleko izenekoa. Dirua tokiko ekonomian –hezur-haragizko pertsonek egindakoan– erabiltzea dute helburu.

Krisiaren aurrean

2013ko hondarretan etorri zen Fagorren porrota. Kooperatibagintza krisian dela haizatu dute medio ugarik. Aitzitik, gizarte ekonomiak enpresa konbentzionalek baino hobekiago egin dio aurre krisiari. TESS txostenak ondorioztatu du Pirinio Atlantikoan enplegua sortzen segitu dutela ekonomia sozialean diharduten jarduerek. Nafarroan eta EAEn berriz lanpostuak galdu dira, baina jokamoldea merkatu osokoa baino hobea izan da.

Adibidez, EAEren kasuan, Gizarte Ekonomiako Euskal Behatokiak emandako datuen arabera 2007tik hona 7.700 enplegu galdu dira esparru horretan –batez ere lan elkarteetan–, orotara ordea 150.000 izan dira azken urteetan galdu diren lanpostuak, proportzioan ia bikoitza.

Lanpostuak mantendu bai, baina nolako lanpostuak? Gizarte ekonomiak orokorrean sentsibilitate handiagoa izan du lan baldintzak, berdintasuna eta oinarrizko eskubideak errespetatzeko orduan. Cepes elkartearen datuei erreparatuz, Espainiako Estatuan ekonomia sozialean lan egiten duten 45 urtetik gorako emakumeak, ekonomia konbentzionalean baino %4 gehiago dira, eta zuzendaritza karguetan ere, emakumeen presentzia %8 altuagoa da. Frantzian, berriz, ekonomia sozial eta solidarioan lan egiten dutenen %66 emakumeak dira. Baina oraindik diferentzia nabarmenak daude gizon eta emakumeen artean. Gai horietan aditua den Antonia Sajardo Valentziako Unibertsitateko irakasleak dioen gisan, gizarte ekonomiako erakundeak ez dira inguruko jarduerekiko iragazgaitzak.

Bistaratze falta

Iñigo Urkullu lehendakari izendatu zutenean, bere lehen ekitaldia Lantegi Batuen gizarteratze enpresetako batean egin zuen: Urkullu abandera la ‘economia social’ zioen Vocentoren egunkariko azalak hizki larriz. Botere publikoek ofizialki babesa eman izan diete gizarte ekonomiako eragile askori, baina haien ustez ez dituzte behar bezala aintzat hartzen. Desoreka dago beraz: gizarte ekonomiak duen pisua eta indarra ez da islatzen administrazioan.

Bistaratze falta hori, gainera, areagotu egiten da kontuan izanez gero Euskal Herrian gizarte ekonomiak ez duela bera ordezkatzen duen erakunde bat –proiektu askoren izaera autonomo eta anitzarekin zerikusia du horrek–. Konfekoop, Asle, Anel, Elhabe, Reas, Ucan… Eremu bakoitzak badu bere egitura eta bere interesen arabera jokatzen du, jakina. Nafarroan Cepes-Navarra sortu zen, ekonomia sozialeko erakundeak biltzen dituena, eta Akitanian Ekonomia Sozial eta Solidarioaren Erregio Ganberak egiten du funtzio hori. Euskal Autonomia Erkidegoan, aldiz, Gizarte Ekonomiako Euskal Behatokiak jarduera horretako datu globalak aztertzen dihardu.

Ahots bakarra izatea garrantzitsua da, ez bakarrik administrazioaren aurrean, baita ohiko patronalak egindako kritikei erantzuteko edo Europar Batasunean ezbaian dauden kooperatibentzako abantaila fiskalak defendatzeko. Norbaitek azaldu beharko du kooperatiben mozkinen %30 ezin dela banatu; norbaitek esan beharko du multinazionalek zerga gutxiago ordaintzen dutela.