Gurasoek estrategia konplexuak diseinatu behar izaten dituzte umeak zaintzeko. Ordu luzez lan merkatuari lotuta daude egunero eta haurrak nonbaiten “kolokatu” behar dira. Baliabide erabilienak ondokoak dira: amonak (eta aitonak), mirabeak, haurtzaindegiak, ikastetxeak eta eskolaz kanpoko jarduerak. Erakunde publikoek bultzatutako uztartze politiketan beste bi baliabide ageri dira: lanaldiaren murrizketa eta eszedentzia. Emakundek 2007an argitaratutako azterketaren arabera (Zaintzaren ondorioak. Uztartze estrategiak EAEko gizon-emakumeen eguneroko  bizitzan), zaintzaren eta enpleguaren arteko uztarketa estrategietan garrantzitsuena amonak dira. Oso guraso gutxi dira eguneroko bizitzan baliabide hori erabili gabe zaintza eta enplegua taxuz uztartzeko gai direnak. Sarri amona-aitonen prestutasuna izaten da zaintza estrategiaren oinarria eta hortik abiatuta antolatzen da umeak artatzeko gainerako eskema.

Emakunderen azterketan, eztabaida taldeak aritu ziren, eta horietan argi ageri da amek nahiagoko luketela aitona-amonak ustekabeetarako laguntzaile baino ez izatea. Esate baterako, umeak gaixotzen direnean hartuko lituzkete aitona-amonek, eta ez egunero. Eztabaida taldeetan amek esandakoak dira ondokoak:

– Niri iruditzen zait une berezi batean baietz, baina etengabe... Berdin dio gazteak edo zaharrak diren; uste dut pasatu dutela aldi hori eta erretiratzeko edo atseden hartzeko unea iritsi zaiela. Edo, behintzat, ordutegi bat ez izatekoa. Biloba oso ondo dago une baterako, arratsalde baterako, baina egun osorako...

– Ez dadila betebeharra izan.

– Bai, haurrak pozgarriak dira, baina guretzat nekagarriak badira, pentsa gure gurasoentzat.

Amek haien gurasoak egoera zehatzetan laguntzaile izatea nahi dute, baina badakite egunerokoan laguntzaile baino askoz gehiago direla. Eztabaida taldeetan parte hartutakoek aitortzen dute abusuaren eta maitasunaren arteko muga zehaztea zaila dela; are gehiago familia sareak halako garrantzia duen gizartean, non amona gehienak laguntzeko prest agertzen diren.

Ikuspegi ekonomikotik begiratzen badugu, amona-aitonez gehien baliatzen direnak egoera ekonomiko estuenean daudenak dira, ordainpeko baliabideak ez dituzte eskura. Nolabaiteko abusua badagoela ohartarazi zuten ordea eztabaida taldeetako kideek. Hau da, arazo ekonomiko larririk ez duten gurasoek ere jotzen dutela aitona-amonengana, eta dirua haurrak zaintzen gastatu beharrean “bigarren mailakotzat” jotzen diren beste behar batzuetan eta aisialdian (oporretan adibidez) gastatzen dela. Ama batek hala dio: “Abusu handia dago, baina norberak jakin beharra dauka zein neurritaraino utz ditzakeen haurrak gurasoekin edo aita-amaginarrebekin. Norberak jakin behar du zein muga dauzkan bere familian. Nire ustez, abusua sortzen da ikusten baduzu zure amak ezin duela gehiago eta zuri mesede bat egiteagatik ari dela. Alegia, zu horretaz aprobetxatzen ari zarenean”.

Amonak, aitonak, eta orokorrean familia sarea zaintza lanetan aritzeak ondorio batzuk ditu. Azterketak hiru azpimarratu zituen: Lehenik eta behin, parte-hartzaileek “amona esklaboa” hitza erabili zuten bidegabeko erabilera izendatzeko. Elkartasunaren, belaunaldien arteko laguntzaren, eta batez ere generoan oinarritutako afektibitate loturen izenean, gehiegikeriak egiten dira. Bigarrenik, ordaindu gabeko zaintza ari dira egiten eta horrek ordainpeko zaintzailetzaren kalitatea baldintzatzen du batetik, eta bestetik, erakunde publikoek zaintza/enplegua estrategiez dituzten politiken eraginkortasuna mugatzen du. Beste aukerarik ezean, “kontuak funtzionatzen jarraitzen du” –diote parte-hartzaileek–, “eredua birsortu eta mantendu egiten da”. Hirugarrenik, sare informalaren lanari esker kostuetan aurrezten dute gurasoek eta kontsumoko ondasunetarako eta zerbitzuetarako diru gehiago dute.

Haurrak ez dira jada lehen bezala hazten

Zer gertatu da parkeak amona-aitonaz beteta egoteko? Zergatik ari dira bigarren aldizumeak zaintzen? Marta Luxani luzatu diogu galdera, Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea da bera, demografoa. Haurren zaintzaren panorama berria kokatzen lagundu digu. Bi aldaketa nagusi nabarmendu ditu: zer ulertzen dugun zaintzaz gaur egun eta adinen birdefinizioa. Gara ditzagun bi ideiak.

Atzo eta gaur haurrak ez dira berdin zaintzen, hazten, hezten. Gaur egun haurren zaintzari garrantzi handia ematen zaio, nahiz eta horrek ez duen esan nahi lehen pisurik ez zuenik gai horrek. Baina, irudika dezagun duela belaunaldi oso gutxiko haurren egunerokoa eta oraingoena. Denbora gehiagoz egoten ziren bakarrik orduko haurrak; eskolarako joan-etorriak helduen laguntzarik gabe egiten zituzten sarri eta bidean “galdu” egiten ziren. Orain berriz, apenas uzten diren bakarrik, eskolako ate aurrean zain izango du norbait, zuzenean etxera eramateko, edo musika eskolara edo igeriketara. Ia beti du alboan nagusiren bat.

Umeen ardura kolektiboagotik indibidualizaturagora jo da. Familia bakoitza bere txikien zaintza ahal duen moduan konpontzen saiatzen da. Duela ez hainbeste, ohikoa zen haurrak kalean jolasean ibiltzea eta amak txandaka leihotik beha egotea. Indibidualizazioa, eta amatasun intentsiboaren eredua aipatu dizkigu Luxanek. Eredu horren arabera, umearen beharrak amarenaren gainetik ezartzen dira. Ardura osoa amarena da, erabaki oro oso garrantzitsua da, eta hanka-sartze bakoitzak zama astuna du. Oso eredu zorrotza da amarekiko eta ondorioak ditu aitona-amonengan. Amak enplegua badu eta haren bikotekideak ere bai, nork zainduko du umea ondoen? Etxekoenak amonak eta aitonak dira, haurtzaindegiarekin edo ordainpeko zaintzailearekin alderatzen badugu. Amaren ordezko egokiena amona litzateke.

Bigarren aldaketa nagusia adinak birdefinitu izana dela nabarmendu digu Luxanek. , Gaur egun haurtzaroak luze jotzen du, ez dira hain aspaldikoak 11-12 urterekin neskame eta morroi joaten ziren garaiak; irudikatu oraingo 12 urteko haurra etxe arrotzean lanean. Horrez gain, amona-aitonak sasoiko ditugu. Osasuntsu eta aktibo daude, seme-alabek ez dute uste guraso ahituak dituztenik, inondik inora. Duela belaunaldi gutxi ez zen hain ohikoa aitona-amonak bizirik izatea, eta are gutxiago osasuntsu.

Hirugarren elementu bat gehitu du Luxanek, zaintza estrategiak ulertzeko gakoetako bat: gurean familia sareak duen garrantzia.

Egoera itogarriak sortzen dira umeez arduratu behar denean eta horien artean muturrenetako batez akordatu da Luxan: sandwich belaunaldia izenekoari gertatzen ari zaiona. Gurasoak eta bilobak ari dira zaintzen garai berean. Luxanen hitzetan, “ezin dute gehiago, karga oso handia da. Horren handia, emakumeen artean diote, garaia iristen zaienean nahiago dutela zahar etxera joan beraien seme-alabek ez dezaten pairatu beraiek pairatzen ari direna”. Emakumeak izan ditu ahotan EHUko irakasleak, izan ere gero eta aitona gehiago ari badira ere haurrak zaintzen, adinekoak artatzen emakumeak dira nagusi.

Derrigorrez zaindu beharra

Marta Luxan demografoak ez du zalantzan jartzen biloben eta amona-aitonen arteko harremanen balioa, baina gauza bat da atseginez zaintzea eta beste bat derrigorrez aritzea. Maitasunaren izenean behartutako lana bihurtzen baita sarri.

Norberak etxeko arazoak konpondu beharrean zerbitzu publiko onak aldarrikatzea ez al den egokiena galdetu diogu. Luxanen ustez, kontua da gurasoak ez daudela zaintzaile lanetarako, eta galderak ondokoa beharko luke izan: “Non daude gurasoak? Zertan ari dira? Gizarte honen erdigunean enplegua eta kapitala daude, goazen bizitza zentroan jartzera. Zaintza oso garrantzitsua da. Askotan pentsatzen dugu bi muturrek behar dutela zaintza, haurrek eta adinekoek, baina guztiok behar dugu. Ongizate estatua erortzen ari da. Gauza piloa familiaren esku geratzen ari da, zaintza kontuak tarteko. Ados, oraingo aitona-amonak ez dira duela 40 urtekoak, baina horrek zer esan nahi du, zaintza lanak egitera derrigortuta daudela?”.

Mediterraneoko ereduan senideak dira zaintzaile

Mila Amurrio EHUko irakaslea da, soziologoa. Hausnarketa bat mahaigaineratu digu: “Nola liteke Espainiako Estatuan jaiotze tasak hazkunderik ez izatea?”. Norvegiarekin alderatu du Espainiako Estatua. Emakumeak lan merkatura jauzi egin du eta Europako batez besteko jarduera tasara heldu da ia-ia. Norvegian adibidez antzeko zifrak dituzte, baina jaiotze tasa altuagoa da. Frantziako Estatuan ere bai. Europa iparraldeko hainbat herrialdetan, eta beste zenbaitetan, zaintza lanaz ari direnean ez dute familia erdigunean ipintzen, senideak ez dira haurrez arduratzeko berebiziko baliabide. Hegoaldearekin alderatuz, Ipar Euskal Herrian, diru-laguntzez eta ordainpeko zaintzailetzaz baliatzeko joera handiagoa dago. Amurriok gogoeta orokorra egin du: “Hautua beti emakumearena da, enplegu ibilbidean ez dauka ezer sakrifikatu beharrik, babestuago dago emakumea”. Haurra izandakoan denbora gehiago edukiko du etxean zaintzeko, diru-laguntzak ere bai, eta kontu inportantea, lan merkatura itzultzea bermatuta izango du. Mediterraneoko herrialdeetan familia sarea da ardatz, hari eskatuko zaio laguntza lehendabizi eta horrek huts egiten badu, orduan ageri da administrazioa.

Zaintza eta produkzio orduak ez datozenez bat hainbat eratako irtenbideak aurkitu dituzte gurasoek. Familiaz gain, langileak kontratatzea eta lanaldiak murriztea azpimarratu ditu Amurriok. Goi mailako klaseek beti jo dute ordainpeko zaintza lanetara, baita klase ertainek ere, krisiaren olatuak harrapatu bitartean. Bateko egoera ekonomiko kaskarra eta besteko bi soldata izanda ere iritsi ezina, alegia, bizitza mailari eusteko (etxebizitza, aisialdia...) jornal parea behar, eta beraz, ezin heldu zaintza lanak ordaintzera. Beste aukera lanaldi osoan ez aritzea da, hanka bat lantokian eta bestea etxean haur zaintzan. Aukera horri ia erabat emakumeek heldu diote. Amurrioren ustez, “gizonek orokorrean ez dute planteamendu bera egin zaintza eta enplegua lotzerakoan, nahiz eta zerbaitetan hasi diren. Dena dela, haiek ere produkzio munduan daude eta lan ordutegiak dituzte”.

Zaintzaren krisia pil-pilean dago. Ariketa zaila da zaintza eta enplegua uztartzea. Erakunde publikoek politika ausartagoak abian jarri ezean, edo Marta Luxanek dioen moduan, jendartearen erdigunean enpleguaren ordez bizitza  ipini ezean, orekarik ez da izango, eta parkeetan amona-aitonek ume zain segiko dute.