Iruñerrian inoiz erregistraturiko ur-emari handiena jasan berri dute bizilagunek, Argak eta Ultzamak gainezka egin ostean –urak inguratuta eta traktorean harrapatuta zegoen gizon bat helikopteroz erreskatatu behar izan zuten–. Senperen, Ezpeletan eta Azkainen ere kalte ugari eragin zuen Urdazubi ibaiak. Pasa den urtarrilean, 2.000 hektarea baino gehiago hartu zituen gainezka egindako urak Erriberan. 2012ko urrian ere Nafarroa izan zen gaztigatuena eta 2011ko azaroa gogoan izango dute oraindik Getxoko Faduran edo Donostiako Txomin Enean eta Martutenen bizi direnek. Zodiak ontzietan atera behar izan zituzten azken horietako hainbat herritar. Etxetik irten ezinik eta argindarrik gabe geratu ziren herri ugaritan, errepideak moztu zituzten, tren zerbitzuak bertan behera utzi, Hernanin Elorrabiko zubia erauzi zuen urak, eta bi lagun hil ziren, ibaiak eramanda: 76 urteko gizon bat Irunen eta 66 urteko emakumea Derion.   

Adibide bakanak baino ez dira, eta etorkizunean euri-jasak %10 ugarituko direla aurreikusi du Azti-Tecnalia ikerketa zentroak; alegia, uholdeak sarriago jasango ditugula Euskal Herrian, klima aldaketaren ondorioz. Ez da ahaztu behar fenomeno naturala direla euriteak eta hauek eragindako uhaldiak. “Ibaien ekosistemak dinamika propioa dauka eta bere oreka naturala mantendu ahal izateko, aldizkako uholdeak ezinbesteko fenomenoak dira. Ur-goraldiek landarediaren hazkuntza mugatzen dute ibaietan eta ubideak garbitzen dituzte”, diosku Iratxe Garrido Tejedor Eguzki talde ekologistako kideak. Arazoa da, ordea, aipaturiko ekosistemak eraldatuak izan direla, urak gainezka egiteko behar dituen eremuak lapurtu dizkiogulako ibaiari, azpiegiturak eraikiz: “Batzuek (zubiak, hesiak…) ur-emaria mugatzea dute helburu eta beste batzuek (urtegiak, presak…) ura biltegiratu nahi dute –argitu du Garridok–. Horri lurzoruaren artifizialtzea gehitu behar diogu, ura xurga dezaketen lurrak gero eta eskasagoak baitira”. Asfaltaturiko ibaiertzetan, gainera, azkarrago iristen da euria ibaietara.

1950eko hamarkadan bizkortu zen ibaiertzen okupazioa, eta ordutik gero eta uholde-esparru gehiago eraldatu eta geureganatu ditugu. Euskal Herriko orografia malkartsuaren ondorioz lautada gutxi dagoenez, “azken bi hamarkadetako etxegintza basatiak ibaien uholde-lautadetan eraiki du”, azaldu digu Garridok. Errepideak, aparkalekuak, zubiak, etxeak eraiki dituzte hezeguneetan eta ibaien ubidea estutzea ekarri duten obrak ere egin dira. Areago, Espainiako Estatuko Cambó Legeak sustatu egiten zuen padurak idortu eta okupatzea, gune antzuak zirela argudiatuz. Ekosistema hauen garrantziaren eta arriskuen jakitun ez zirelako, gai honetan agintariek oso geldo eboluzionatu dutela baina azken urteetan administraziotik ikuspegia aldatzen ari direla uste du Jose Maria Sanz de Galdeanok, URA Uraren Euskal Agentziako Plangintzen eta Lanen zuzendariak.

Hala, gaur egun, urak gainezka egin dezakeen gunea urbanistikoki garatzea galarazi dezake Agentziak, Sanz de Galdeanok gogoratu duenez, eta EAEko Plan Hidrologikoak eta Ibaiertzen Babeserako Lurraldeko Arlo-Planak filosofia horri eusten diotela aipatu digu. Uhaldiak egon daitezkeen eremuetan eraikuntza saihestea da URAren helburuetako bat. Aldiz, kontrako adibideak ere ikus ditzakegu inguruan. Hernanin esaterako, ibaiak gainezka egin ohi duen Karabel auzoan, uholdeen aurkako arauak ezarri dituzte, baina aldi berean etxe berriak eraikitzen ari dira. Ondarroan, Alleri auzoan, herritarrek sortutako plataforma izan zen hezegunean 500 etxe eraikitzeko proiektua gelditzea lortu zuena: Auzitegi Gorenak ebatzi zuen babestutako padura ezin dela lur urbanoa izan eta legez kanpokoa zela administrazioak aurrera eraman nahi zuen proiektua. Sarri plan urbanistiko hauek udalen esku daudela eta interes ekonomikoak gailentzen direla uste du Iratxe Garridok: “Zonalde jakinetan eraikitzea debekatzen duen araudia nahiko berria da eta kasu ugaritan gobernuek ez dute behar bezala betetzen; eraiki berri diren azpiegitura eta etxebizitza asko eta asko legez kanpokoak dira”.

Padurak ibaiari bueltatzea

Ibaiertzean gehiago ez eraikitzea da lehen urratsa, bai, baina zer egin dagoeneko eraiki den guneetan? Konponbide egokiena eremu horiek erabat hustea  dela uste du Garridok, baina gehienetan toki horien artifizialtze maila hain da handia, “ezen jada ezinezkoa da jatorrizko egoera naturalera itzultzea. Dena den, zenbait zonaldetan hezeguneak berreskura daitezke, plan estrategikoak jarraituz, ez baita nahikoa ibaiei urtetan kendutako lurrak bueltatzea, ekosistemen dinamika ulertzea ezinbestekoa da, etorkizun hurbilean sor daitezkeen arazoei aurre egiteko”.

Uraren Euskal Agentziak lehentasunezko 30 proiektu ditu, tartean etxeak eta industrialdeak lekuz aldatzea, kanalizazioak hobetzea, ubide paraleloak sortzea (ur-emari handia datorrenean jatorrizko ubideari laguntzeko), edota babes-azpiegiturak eraikitzea, alternatiba hoberik ez dagoenean. Antzerako egitasmoak ari dira lantzen Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian. Prebentzioaren garrantzia ere azpimarratu du Sanz de Galdeanok, euri-jasak garaiz iragarri eta aurreikustea ezinbestekoa baita behar bezala erantzuteko. Babes Zibilarekin koordinatuta egiten du lan agentziak eta UHATE iragarpen eta alerta goiztiar sistema (zehazki, Uholdeen Aurreikuspen Ta Erabakitzeko Sistema) probatu dute aurtengo ur-ateraldietan. Aurreikuspenen hutsegiteak, ordea, baliabide falta eta saihestu zitezkeen kalteak eragin ditu Nafarroan, azken uholdeetan.

Zeintzuk dira, dena den, gaur gaurkoz uraldiei aurre egiteko herri askotan hartzen diren neurriak? Hormak edo barrerak altxatzea izaten da aukera nagusietako bat, baina sarri ez da hautu zuzena. Nekazal guneetan oso zabaldua dago urari oztopoa jarri nahian eta inguruko soroak babesteko asmoz barrerak ezartzea, Araba eta Nafarroan bereziki. Horma gainditu edo apurtuz gero, ordea, emariaren erosio maila eta indarra handitu egiten da, kalteak areagotuz, eta gainera, ordu gutxitan ubidera bueltatuko litzatekeen urak egunak iraungo ditu zelaietan geldi, hormak galarazi egiten diolako ibaira itzultzea. Oztopoa gainditzea lortzen ez duenean ere, hormek estututa presio eta abiadura handiagoz jaisten da ura eta aurrerago bortitzago egin dezake gainezka.

Dragatzea ez da soluzio

Dragatzea da udalek erabaki ohi duten beste neurrietako bat. Baina ibaiak eurak bakarrik garbitzen eta dragatzen direla azaldu digu Sanz de Galdeanok, eta guk dragatzen baditugu, hurrengo uhaldian ibaia aurreko egoerara itzuliko dela berriz, sedimentu berriek beteko baitute hutsik geratu den lekua: “Halako ekintzak, beraz, guztiz alferrikakoak dira eta gainera landaredia kentzeak edo ubidea dragatzeak ibaiak andeatzen ditu”. Horregatik, otsailean Gasteizko Udalak Errekaleor eta Santo Tomas ibaietan sasitza kendu eta garbiketa lanak egiteko aurkezturiko milioi bat euroko proiektua diru-xahutze hutsa dela kritikatu du Eguzkik. Garridoren arabera, sedimentu naturalak ezabatuz bidearen sakonera eta zabalera handitzeak ez du ezer konpontzen, biodibertsitatea suntsitzen du eta albo-ondorioak sortzen ditu: hala nola, draga burutzen den eremuetatik gora erosioa, ubidea hondoratzea eta irregulartasunak hondoan, azal freatikoa jaistea (eta ondorioz ureztatze-putzuak lehortzea), zubi eta harri-lubeten euskarriek egonkortasuna galtzea, eta abar.

Kontuak kontu, esku-hartze gehienak ibaiertzetan egiten direla eta ur-ateraldien ondorioak gutxitzeko mantentze-lanak ibai-arroetan burutzea komeniko litzatekeela gaineratu du Garridok, “ibai-arroak artifizialtzen direnean ondorioak ibaiak berak pairatzen ditu-eta”. Berdin iturburuekin: ez baditugu behar bezala zaintzen, sorburuko ur biziek dakartzaten elementuak pilatuz joango dira eta aurrerago, hiriguneetan esaterako, ibaiak gainezka egitea eragin dezakete.

Urtegiak, mesedegarri ala arrisku?

Urtegiek ere badute zeresanik honetan guztian. Oso urtegi txikiak badira, ez dute gaitasunik emarian eragiteko. Aldiz, urtegi handiagoek, Zadorrakoa edo Añarbekoa kasu, ibaien gainezkatzea txikitu eta hein batean gelditu dezakete, kudeaketa eraginkorra eginez gero. Presari esker uraren jarioa eten eta modu kontrolatuan emari txikiagoa ateratzen uztea litzateke konponbidea, URAko kideak argitu digunez. “Baina urtegiak muga bat dauka eta ur gehiago bildu ezin duen mailara iritsiko balitz, sartzen ari den emari guztia askatu beharko luke; ondorioz, presa azpiko uholde-eremuetan azpiegiturak eraiki badira, benetako tranpa bihur daitezke lekuok”. Urtegiak euriari eusteko gai ez badira, sortzen den arazoa oso larria izan daiteke, hortik aurreikuspenen garrantzia, euri-jasak hasi aurretik urtegia behar adina hustu eta lekua egin aldera.

Gestio onaren adibide bat jarri digu Sanz de Galdeanok: joan den urtarrila-otsaileko euriteetan, Gasteiztik igarotzen den tartean Zadorrak gehienez 125 metro kubikoko emaria eraman zuen segundoko eta 2,90 metroko altuera hartu zuen. Hori lortzeko, urtegien kudeaketa funtsezkoa izan zen, bestela segundoko 375 metro kubikoko emaria eta 5,5 metroko altuera hartuko zukeen Zadorrak eta kalteak seguruenik askoz handiagoak izango ziratekeen. “Hainbat administrazio eta erakundek hartzen dute parte urtegien kudeaketari buruzko erabakietan, URAren koordinaziopean. Esperientzia, orain arte, oso ona izan da”. Kritikoagoak dira Eguzki talde ekologistan; haien hitzetan, urtegien funtzionamendua –jabetza pribatua nahiz publikoa izan– enpresa pribatuen esku dago, “eurek erabakitzen dute konportak noiz zabaldu eta noiz itxi, eta irizpidea energia-eskaeran oinarritzen da”.

Azkenik, zubiek ere rol esanguratsua dute uhaldietan. Ur-jarioari trabak jartzen dizkion edozein egiturak eragina du eta horregatik, eragozpenik ez sortzeko bezain zabal eta altu izan behar du zubiak, Sanz de Galdeanoren arabera. “Hori ere arautu egin dugu orain, baina dagoeneko eraikita dauden zubi zahar asko benetako arazo dira eta sarri babestutako ondarea da, duten balio historikoagatik”.

Urumea, Kadagoa,
Zadorra, Ebro…

Puntu beltz ugari ditugu Euskal Herrian. Ebrok triskantza bat baino gehiago utzi du Nafarroan –Bidasoa eta Arga ere aintzat hartzekoak dira–; Gipuzkoan Urumea eta Oria dira arrisku gehien sor dezaketen ibaiak, Deba eta Urola ahaztu gabe; Araban Zadorrari begiratu behar zaio batez ere; Bizkaian Ibaizabal, Nerbioi (honek Araba ere ukitzen du), Kadagoa, Butroe eta Gobela ditugu; eta Lapurdin kontuz ibili behar gara Aturri eta Errobirekin (azken honekin baita Nafarroa Beherean ere). Orokorrean, Eguzkiko kideak gogoratu digu uholde-lautadarik ez duen eta ibai-arro euritsua daukan edozein ibaik egin dezakeela gainezka. Euskal Herrian, dakigunez, euria sarri dugu lagun eta neurri eraginkorrak hartu ezean, ezusteko desatseginak izan ditzakegu etorkizunean.