Herrietako alde zaharrak izaten dira herriaren aztarna eta ondarearen gotorlekuak. Usurbilgo erdigunea herriak historian zehar bizitakoa azaltzen duten eskultura eta muralez gainezka dago. Ibilbide labur eta laua eginda horiek guztiak ikusteko aukera dago kale, etorbide, plaza eta jolastokietan. 6.000 biztanle inguru dituen herri lasaian, Oria ibaiaren ibarrean, Donostiatik hamar kilometro ingurura, mendiz eta errekaz inguratutako bizilekuan leku berezia dute artelan horiek guztiek. Herriarekin lotura duten edo izan duten artistek egindakoak dira eta herriaren errealitate eta historiaren adierazgarri bikainak dira.

Hiribildu tituluaren oroigarria

Alde zaharretik mendi alderantz eginda, ibar txiki bat zeharkatu ostean, paisaia paregabe eta lasaian dago kokatuta Kale Zahar auzoa, eta bertan, auzoaren erdigunean, Felix Aizpurua plazan, Usurbili hiribildu titulua emanaren seigarren mendeurrenaren oroigarria dago albo batean. XII. mendeaz geroztik Usurbil Donostiako lurraldea izan zen, 1371n Enrike II.a erregeak Belmonte de Usurbil izenaz hiribildu titulua ezarri zion arte. Plaza hori da 1971. urtetik gaur egun arte gertaera horren oroigarri, bertan baitago hiribildutza lortu zuela azaltzen duen eskultura. Artelanak gertakari hari buruzko esaldia darama marmolezko borobilaren erdian: “1371-1971, Ederra bada herriagatik hiltzea, zein ederrago herriarentzat bizitzea, herriagatik behar baita bizi, behar da irabazi”. Marmolezko oroigarriaren parean, plazaren erdi-erdian Laka eskultorearen monumentu bat dago. Pergaminoa irudikatu nahi duen kareharrizko zilindroa da. Bi alboetan ertzak zabalduta ditu, eta tamaina ezberdineko letraz ondorengo mezua azaldu nahi omen du: “Hiltzen den gudari bakoitzeko bi jaiotzen dira”.

Kaleberri, artelanez josita

Kaleberri auzoa da herriaren erdigunea, eta eskultura eta mural gehienen topalekua. Lau artelan bata bestetik gertu, bost metro inguruko tartearekin, aurki daitezke bertan, herriko eraikin garrantzitsuenen artean kokatuta, herritarren ohiko bizilekuan. Herriko frontoiaren atzealdetik hasita artelanez betetako herria ikus daiteke. Atzealdeko horman bertan, 1973an Jose Luis Zumeta herriko semeak egindako hamasei metroko zabalera eta bederatzi metroko altuera duen mila koloreko zeramikazko mural abstraktua dago.

Zumetak berak diseinatutako plazari begira dago murala. Izenik gabeko plaza izan zen harik eta 2009an Mikel Laboa izena eman zitzaion arte, donostiar kantariak herriarekin izandako lotura estua gogoratu nahian. Iazko maiatzean, momentuz Usurbilera iritsi den azken eskultura paratu zuten bertan, izen ezin aproposagoarekin: Ikimilikiliklik. Juan Jose Aranguren da egilea, eta 27 lanen artetik aukeratu zuten berarena, Udalak lehiaketa antolatu zuen-eta eskulturarik onena hautatzeko.

Eskuinera eginez gero, kalearen erdian, Udarregiren eskultura parez pare aurkituko duzu: bertsolariaren omenez Remigio Mendiburuk egindako lan abstraktua da, harrizko paralelepipedo baten gainean herritarrak agurtzeko prest. Frontoia gurutzatu bezain laster zeramikazko irudiz betetako jolastokia dago Askatasuna plazan. Plaza inguratzen, frontoian eta hari eusten dioten zutabeetan, kolore biziz Euskal Herriko ohiturak irudikatzen duten marrazkiak daude, jolastokia alaitzen eta goxatzen: Olentzero, sagardoa, pilotariak, mendizaleak... Denak Karlos Zabala Arrastaluren eskuek sortuak.

Herri Batasuna, ezabatutako murala

Askatasuna plazatik pittin bat beherantz jarraituta, Eguzkitzalde auzora iritsi baino lehenago, Alejandro Tapiaren zuzendaritzapean egindako murala dugu ikusgai. Desitxuratua, hori bai. 80ko hamarkadaren hasieran marraztu zuten murala, eta Herri Batasuna ditu gaia nahiz izenburua. 2009ko uztailean, bertan ageri ziren aurpegiak eta Herri Batasuna hitzak ezabatu zituen Ertzaintzak, eta halaxe dirau harrezkeroztik.

Eguzkitzaldeko plazaren erdian, herriaren ezaugarrietako baten omenezko eskultura aurkitu daiteke: Gotzon Huegun lasartearraren Sagardoaren Monumentua, botilatik basora edari preziatuaren erortzea erakusten duena.

Usurbilgo erdigunea artelanez josita dagoen arren, ez da herriko eskulturen zerrenda horiekin amaitzen. Zubieta ko sarreran Iñaki Olazabalek Oria ibaiaren omenez egindako oroigarria ikus daiteke batetik; bestetik, Usurbilgo erdigunea alde batera utzi eta Oriorantz bidea hartuta, Aginaga auzo lasaiaren erdian, frontoiaren albo batean Alejandro Tapiak egindako zuhaitzaren adar korapilatuak ageri dituen kareharrizko eskultura dago. Usurbil, bere buruaren museoarena egiten duen herria.