"Ni ez naiz modernikola"

  • Jende xumearen jakintza, mendeetan zehar garatutako ezagupenak, hainbat lanbidetarako asmatutako tresna eta gailuak, auzolana eta auzolaguntasuna, euskaroen izaera propioa, hori dena da Azkoiengo eskultore ausart eta askatasunzaleak aldarrikatzen duena egungo gizarte modernikolaren aurrean.

Joxe Ulibarrena
Joxe UlibarrenaDani Blanco
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.

Nafarroako Ollo ibarreko Arteta herrian Joxe Ulibarrena Arellano eskultoreak sortutako Museo Etnografikoa dago. XVII. mendeko Fantikorena etxean 10.700 pieza baino gehiago aurkituko ditugu “entziklopedia enpiriko” honetan, sortzailearen hitzetan. Historiaurretik eta XX. mendearen hasierara arteko bizi puskak. Haietaz eta gure arbaso euskaroen historiaz mintzo da pasioz Ulibarrena. Hitz, esamolde eta leku izenen atzetik zer dagoen, bere modura arakatzea maite du. Hiztegiaren zurruntasuna ez da berarentzat arazo. Kontzeptu zehatzentzat eleak sortzen ditu, barnetik, borborka, bere eskulturak bezala.

Autoarekin batera presak eta erlojua aparkatuta uztea komeni da. Ezohiko jakintza gune batean murgilduko gara. Ez dugu diseinuzko panelik ikusiko, ohartxo asko eta asko paper muturretan eskuz idatzirik bai ordea. Zorabio sentsazioa izanen dugu, tarteka, hainbeste gauza ikusita: goldeak, sarrailak, jantziak, altzariak, laiak, gurdiak, hilarriak, zepoak, txanponak, mota guztietako lanabesak, liburuak, jostailuak… eta Ulibarrena jenio urtetsuak hamaika azalpen emanen digu gai batetik bestera jauzika, eten gabe. Inor epel utziko ez duen esperientzia, zalantzarik gabe.

10.700 pieza baino gehiago museo honetan. Zergatik biltzen dituzu?

Gure arbasoek jakintza zuten ala ez jakiteko. Batzuek esaten dute atzeratuak zeudela, baina nik ez dut halakorik ikusten. Mahai hau, adibidez: gaur egun ezingo litzateke halakorik egin, hasteko hain zuhaitz handirik, jada, ez delako aurkitzen. Mahai gaineko taula honek 89 zentimetroko zabalera du. Egurra nola lantzen den ere oso garrantzitsua da: ilargiak, eguzkiak, uda edo negua den... eragina dute. Denak du garrantzia eta jakinduria horren emaitza ikaragarria da. Eta nik galdetzen dut: zer da gure abendizkia? Gure etnia? Gauza asko dugu ikasteko. Baskoak esaten dutenean, adibidez, zer esan nahi dute horrekin? Batzuen iritzien arabera ni ere ez naiz baskoa, Nafarroako Erriberakoa naizelako. Eta han abizen gehienak euskaroak dira. Nik haiei galdetzen diet ea zein den beren abizena, zein den haien amaren izena. Beste ama bat eduki nahi badute aurrera, baina hau da dagoena. Dena den ni ez naiz baskoa, ni euskaroa naiz.

Zein da desberdintasuna?

Baskoak Espainiako erregearen inguruan daude, garai batean Francoren inguruan egon ziren bezala. Ibarra, Sota eta Aznar bilbotarrak, esate baterako. Gaur egun boterearen inguruan jarraitzen dute eta euskaroak, aldiz, kartzelan edo gertu daude. Vasco, vasconum, Vasconia… hori dena latinoa da. Euskaroa, euskaria, euskara… ez.

Behin Yolanda Barcinari galdetu nion ea ba ote zekien zer esan nahi zuen bere abizenak. Eta esan nion: Bar eta tzina: gau txikia. Eta hori bezala, zenbat eta zenbat izen dagoen euskal jatorrikoa! Mediterraneo aldean Gandia, Xabia, Extremaduran Azuaga, Cadizen Arazena mendi zerra… Andaluzia esaten dugunean, zer esaten ari gara hitz honekin?: Ibar handi eta luzea.

Eta Nabarra. Behin Corellakoari [Miguel Sanz] esan nion: “Ez esan nik euskaldunen gauzekin zaletasun handia dudala, zuk ere euskal jatorria duzulako. Horren nafarra izanik, zuk badakizu zer esan nahi duen Nabarra hitzak? Zuk ez dakizu ezta hori euskara denik ere. Naba hitzetik dator eta eremu lau eta zabala esan nahi du. Eta zure amaren izena ere ez dakizu zein den. Zu zara zure amaren semea, besterik ez, baina beste ama bat eduki nahi baduzu hori beste kontu bat da”. Eta beste gauza garrantzitsu bat esan nion, zenbat jende hil zuten haiek gerra garaian: “Zure herrian 93”. Berak erantzun zidan ea nola pentsatzen dudan halako gauzetan, baina nola ez ba! Nik 11 urte nituen nire aita gure etxean hil zutenean eta Iruñeko Gaztelu Gibelean hiru gazte –bi mutil eta neska bat– nola fusilatu zituzten ikusi nuenean. Besarkaturik erori ziren lurrera. Hori ezjakin hutsak direnek besterik ez dute egiten. Zer egiten duten ez dakitenek. Eta orduan Sanzek esan zidan “Beno, beno, ikusten da zu poeta bat zarela”, eta nik, “izan daiteke, eta ikusten duzu ere, zenbat poeta hil duzuen?”.

Isilarazteko edo?

Ezjakintasun hutsarengatik, ez isilarazteagatik, horrek ez badu hitz egiten beste batek eginen duelako. Nik hori ikusi eta bizi izan dut, bestela nola jakin behar nuen? Eskarmentuak erakutsia. Eta gauza bera gertatzen zait lanbidearekin. Batzuek esaten didate ez naizela modernoa. Nola nahi duzu modernoa izatea nire adinarekin? Esaten diet txantxetan. Dena den, nik uste dut oraingo garaian egiten diren gauzak direla modernoak, besterik ez. Ni ez naizena da modernikola. Naizena izaten segitu nahi dut, maisu handiek zer egin duten ikusten eta ikasten jarraitu nahi dut.

Zer da modernikola?

Abstraktua badakizu zer den? Azaldu ezin daitekeena eta hori da haiek egiten dutena, besterik ez dakitelako. Etxe honek, adibidez, 300 urte baino gehiago ditu, zortzi zutabe ditu behetik goraino eta ez du hormarik. Kubistek gauza bera egiten zuten, baina oraingo arkitekto modernikolek esaten dute kubismoa XX. mendearen hasierako kontua zela.

Nola definitzen duzu zeure burua?

Oso erraza da. Eskultorea eta besterik ez. Nik zaletasun handia dut, eta beti umilki eta zutik jarraitu nahi dut horrekin.

Zergatik egiten dituzu eskulturak?

Interes handia daukadalako zerbait adierazteko, erritmo eta proportzio zehatz batzuekin. Egiatan plastikoa den zerbaiten bidez. Espresioa duten perfil batzuk egin nahi ditut.

Zertan ari zara orain lanean?

Orain Sarasateren irudia egiten ari naiz harizkiz. Entusiasmo handia dut, Sarasate biziki arraroa zelako. Iruñera etorri zen behin batean, autoritateak bere bila joan ziren tren geltokira zaldi gurdiarekin eta guzti, baina berak esan zien oinez joanen zela harrera egitera joana zen jende guztiarekin. Zer modu dotore eta dinamikoa autoritateei ezetz esateko! Eskerrik asko, baina ez. Horrez gain prest daukat Tafallako ikastolarako eskultura baten bozetoa eta Gerra Zibilaren inguruko oroitzapen eta gogoetak ere idazten ari naiz.

Tafallako ikastolak aurten antolatzen duen Nafarroa Oinezerako hiru eskultura egin dituzu eta Artea Oinez 11k omenaldia eginen dizu urrian. Pozik?

Oso ongi iruditzen zait Oinezen inguruan egiten dena, baina ni beste bat gehiago naiz ekimen honetan, besterik ez. Denei egin beharko zieten. Zer garen, nolakoak garen ulertzeko gakoa gure arbasoek egin zutena ezagutzean datza. Gaurko haur eta gazteek jakin-mina izan dezaten nahi dut. Arreta jar dezatela halako gauzetan eta ikas dezatela zer egin duten gure arbasoek.

Museoaren izena Iruñeko Erresumako Museo Etnografikoa da eta hau dena sustatzen duen erakundea, Nafarroako Pedro Mariskalaren Fundazioa. Zergatik?

Nabarrako Pedro, Nafarroako erreinuaren mariskala izan zena konkistan, gaztelar armadaren aurkako borrokan. Nafarroako mariskala preso hartu 1518an eta Simancasera eraman zuten. Han lau urte eduki zuten inor ikusi gabe eta apenas jan gabe hilik agertu zen arte. Carlos V.a kanpotarraren alde zin egin zezala nahi zuten baina berak ez zuen amore eman. Bere garaikoei erakutsi zien guztiagatik oso estimu handian dugu. Berak erakutsi zuen barneko indar hori, sinesmenak ematen duena, oso garrantzitsua da. Kanpoko energia asko izaten dugu, baina ez barrukoa.

Aldarte eta ziur egote hori bera erakutsi zuen nire ama zenak soldadu joateko deitu zidatenean. Burgosera joan nintzen. Ama nirekin etorri zen eta esan zien nik ez nuela eginen zerbitzua Parisera ikastera joan behar nuelako Diputazioko beka batekin. Militarrak esan zuen beste guztia baino lehenago zela aberria eta amak erantzun zion ni bere semea nintzela eta inork ez zuela indarrik kontrakoa esateko. Militarrak ez zuen ezer egin. Esan zuen pozten zela gu ezagutu izanaz eta ongi ibiltzeko.

Euskara Venezuelan ikasi zenuen.

Han hasi nintzen Jose Estornes Lasarekin. Behin esan zidan: “Zuk horrenbesteko zaletasuna duzunez gauza euskerikoen gainean, zergatik ez duzu euskara ikasten?”, “maisurik ez dudalako” erantzun nion nik. “Zuk ez didazu niri erakutsi nahi?”, “bai, ados” esan zidan eta horrela hasi ginen. Egunero elkartzen ginen ikasgaia egiteko. Ez dakit euskara gehiegi baina gauza batzuk ikusten ditut oso garbi. Gure arbasoek bazituzten esamolde batzuk egun galdu beharko ez genituzkeenak. Adibidez orain asko erabiltzen da “kultura” eta guk badugu beste hitz bat: “jakintza”.

Euskaraz norbait hiltzen denean “heriotza” eta “hilotza” hitzak erabiltzen dira. Hoztu da pertsona. Hil da. Baina hori dena ikasteko arretaz entzun behar duzu zer gauza interesgarriak esaten dituzten gure baserritarrek. Zeinen esamolde biziak, adierazkor eta zehatzak!

Nortasun agiria

Joxe Ulibarrena Arellano Azkoien herrian (Nafarroa) jaio zen 1924ko urtarrilaren 25ean. Iruñeko Arte eta Lanbideen eskolan ikasi ondoren Valladoliden hiru urte izan zen tailugile ezagunen tailerretan. Handik Parisera joan zen beka bati esker. Han lau urte eman eta gero Venezuelara abiatu zen hemengo giro itogarritik aldenduz. Caracaseko Euskal Etxean aritu zen kultur eragile. Zazpi urte geroago, 1959an, itzuli eta abian jarri zuen Nafarroako Pedro Mariskalaren Fundazioa bere hiru seme-alaba nagusiekin. 1964an lehen museo etnografikoa zabaldu zuten Berriobeitin. Ondoren bigarren emaztearekin hainbat urtez Alacant aldean bizi izan zen antigoaleko gauzen salmentan, dekorazio lanak eta eskulturak egiten. Iruñera itzuli ziren adinez oso aurreratua zegoen Joxeren ama zaintzera. Orain dela 25 urte Artetara eraman zuten museo etnografikoa eta gaur egun eskulturak egiten, ikerketa etnologikoak garatzen eta museoan lanean dihardu. Felix Urabayen, Aita Adoaingo Esteban, Vianako Printzea, Raimundo Lanas jota kantaria, pilotaria, laialaria eta Getzeko Noaingo Batailaren oroigarria, dira bere eskultura ezagunetariko batzuk. Horretaz gain hamar bat liburu baino gehiago eman ditu argitara.

Azken hitza
Chillidaleku, Oteiza, Ibarrola

“Chillidalekun izan nintzen behin gonbidatu nindutenean, eta sarreran gazte batzuk kexaka ari ziren ez zietelako sartzen uzten. Protestan ari ziren museoa egiteko mendi hartan dauden hiru baserrietara zihoazen bideak moztu zituztelako. Hori ez dago ongi!

Nik asko ezagutu nuen Oteiza. Berriobeitiko etxean egon zen askotan. ‘Zer interes itxia duzun eskulturarako’ esaten zidan. Eta nik erantzuten nion: ‘Begira Jorge. Nik estimu handian zaitut, baina zuk badakizu zer den eskultura? Jakinen bazenu, egiten duzuna ez zenuke eginen. Klarionekin egiten duzuna, adibidez. Hori ez da eskultura, hori burutazio bat baino ez da. Hori bururatzen zaio beste ezer bururatzen ez zaion norbaiti. Malabarismoa, zirkoan bezala’.

Beste behin Agustin Ibarrolak idatzi zidan Bartzelonako kartzelatik eta bisitan ikustera joan nintzen. Galdetu zidatenean zertaz ezagutzen nuen nik Ibarrola esan nien margotzetik eta eskultura egitetik ezagutzen nuela. Gela batean sartu eta han hiru egun eduki ninduten. Laugarrenean joateko esan zidaten eta hori egin nuen. Azkenean Ibarrola ez nuen ikusi. Orain ez dut Ibarrola horrenbeste estimatzen, egun beste ofizio bat duelako. Jakin nuenean zuhaitzak margotu zituela esan nion: ‘Noizbait ikusi al duzu zuk ama jakintsuago bat, natura baino? Hor dena ongi badago zergatik ari zara zu zuhaitzak margotzen?’. Hori da inoiz ikusi dudan zozokeriarik handiena! Baina nori bururatzen zaio hori egitea, ba zertan ari den ez dakien bati. Moztu dizkizutela zuhaitzak? Pena ematen dit zuhaitzengatik”.

Negar malkotan

“Hau ez da turismorako museoa, jakin nahi dutenentzat tokia baizik. Atzo Andoaingo bikote bat etorri zen eta negar malkotan, hunkiturik joan ziren. Tresna bakoitza lan zehatz baterako egina dagoela ikusten da eta hemen saiatu gara ibilbide bat egiten, ez bakarrik piezak ekarri eta kitto. Teknologia plastiko traiektoriala da guk darabilgun kontzeptua. Nik gure arbasoek zeukaten jakintza hori nahi dut erakutsi”.


Azkenak
2025-03-21 | Euskal Irratiak
Iparraldeko euskalgintzak Senpereko Larraldea etxea galduko du

Euskalgintzak Senpereko Larraldea etxea faltan botako du. Uda gabe, Bertsularien lagunak, bertan gelditzen den azken elkarteak, lekuz aldatuko du eta etxea hetsiko dute. Euskararen, euskal kulturaren eta arteen ohantzea izan da Larraldea, urte luzetan Andoni Iturrioz mezenasak... [+]


2025-03-21 | Elhuyar
Autismoak: normaltasuna zabaltzeko aukera bat

Berrogei urte dira Euskal Herrian autismoaren inguruko lehen azterketak eta zerbitzuak hasi zirela. Urte hauetan asko aldatu da autismoaz dakiguna. Uste baino heterogeneoagoa da. Uste baino ohikoagoa. Normalagoa.


Euskal Herriko Filosofia Zaleen Sarea eratzeko prozesua abian da

Txinparta izeneko prozesua Martxoaren 21ean hasiko da eta urte bete iraungo du. "Udaberriaren hasierarekin batera proiektu herritar berri bat" aurkeztu nahi dutela adierazi dute. 


Duero ibaitik gora otsoa berriz ehizatzea onartu du Espainiako Kongresuak

PP, Vox, Junts eta EAJren botoekin Espainiako Kongresuak onartu du otsoa espezie babestuen zerrendatik ateratzea eta, horren ondorioz, berriz ehizatu ahal izango dute Duero ibaitik iparrera.


Burlatako gaztetxearen aldeko protesta amaitutzat eman dute Gazte Asanbladako kideek

Protestak 24 ordu bete dituenean, suhiltzaileak bertaratu dira udaletxera eta kateak moztu dizkiete bi gazteei. Bi kateatuek gaua bertan igarotzea "udaletxearen hautua" izan dela adierazi du Gazte Asanbladak, eta udalaren ordezkariek "ekintza deslegitimatzeko eta bi... [+]


Etxegabetzeetara ohitu zaitezke, baina egon, badaude

Ez da gauza berria politikari profesionalak gizarteko arazoak estaltzeko ahaleginetan ibiltzea. Azkenaldian Denis Itxaso -EAEko Etxebizitza sailburua- entzun dugu etxegabetzeei garrantzia kenduz eta aditzera emanez gurean bazterreko fenomenoa direla; eta Begoña Alfaro... [+]


2025-03-20 | ARGIA
“Kateekin ateak hautsi” goiburupean ospatuko da Nafarroaren Eguna apirilaren 27an

Iruñeko Zaldiko Maldiko Elkartean eta Baigorriko Bixentainean aurkeztu da aurtengo Nafarroaren Eguna, egun berean. Ohi bezala, apirileko azken igandearekin bat egingo da festa Baigorrin, eta horrez gain, apirilean hainbat ekitaldi egingo dira eskualdean.


2025-03-20 | Patxi Azparren
Europa eta Euskal Herriaren desmilitarizazioa

Antropozentrismoaren aldaera traketsena eurozentrismoa izan zen. Europako mendebaldea, geografikoki, Kontinente Euroasiarraren penintsula txiki bat besterik ez da, baina lau mende luzez gertaera demografiko, teknologiko eta ideologiko batzuk zirela medio, bazter horretako... [+]


Hezkuntza sistema propioa aldarrikatu dute Hego Euskal Herriko hiriburuetan, Ikamak deitutako ikasle greban

Hezkuntza eredu propioa "ezinbestean" independentziatik etorri behar dela adierazi dute, eta sistema propio hori "publikoa eta komunitarioa" izatea nahi dutela. Ikamak deituta, goizean zehar piketeak egin dituzte Euskal Herriko hainbat hezkuntza zentroetan.


Euskal Pilotan euskal selekzioa aitortzearen alde kokatu da Espainiako Kirol Kontseilu Nagusiko lehendakaria

Euskal Pilotako Nazioarteko Federazioaren eta Espainiako Federazioaren arteko gatazkak bere horretan jarraitzen duen bitartean, Jose Manuel Rodriguez Uribesek euskal selekzioaren aldeko adierazpenak egin ditu. Desadostasunak direla eta, Nazioarteko Pilota Federazioaren eta... [+]


2025-03-20 | Iñaki Inorrez
Euskaraldia ez! Euskal Oldarraldia bai!

Badakizuenok badakizue, beste gauza asko bezala, euskararen aldeko borrokan ere politikoek, eragile batzuek eta hedabideek beraien antzezlana saldu nahi digutela, benetakoa balitz bezala.

Lehen urtean pozik jaso nuen, "Euskaraldi" hau. Zer edo zer zen, ezer ez zegoela... [+]


Euskararen zapalkuntza sistematikoa

Euskarak, mendez mende, zapalkuntza sistematikoa jasan du, eta oraindik ere borrokan dabil egunerokoan bere leku duina aldarrikatzeko. Hizkuntza baten desagerpena ez da inoiz berez gertatzen; planifikazio politiko eta sozialak eragiten du zuzenean. Euskaldunoi ukatu egin izan... [+]


2025-03-20 | Sustatu
‘Eta erasotzailea ni banaiz?’ ziberjazarpena ikuspegi berri batetik

Puntueusek eta Cyberzaintzak elkarlanean ikusentzunezko baliabide pedagogiko bat sortu dute gazteentzat eta haiekin lan egiten duten profesionalentzat: irakasle, guraso eta hezitzaileentzat. Ikusentzunezko honen bidez, ziberjazarpena ezohiko ikuspegi batetik... [+]


BSHko lantokiko sarbidea itxi dute langileek euren etorkizuna negoziatu nahi dutela aldarrikatzeko

Kamioiak ez sartu ez atera. Horrela eman dute goiza BSHko Eskirozko lantokian. Parez-pare langileak aurkitu dituzte protestan. Hilkutxa batekin, elkarretaratze formatuan lehenbizi eta Foruzaingoak esku hartu behar zuela jakin dutenean eserialdia egin dute erresistentzia pasiboa... [+]


Ekologismoaren kontrako oldarraldia AEBetan: Greenpeace 660 milioi euro ordaintzera zigortua

Dakota Access oliobidearen kontrako protestengatik zigortu du Ipar Dakotako epaimahai batek erakunde ekologista, Energy Transfer Partners enpresak salaketa jarri ostean. Standing Rockeko sioux tribuak protesten erantzukizuna bere gain hartu du.


Eguneraketa berriak daude