Oso aspaldikoa da saien arbuioa, antzinako borroka zelaietan ageri da haien itzal iluna. Louvre-n dagoen sumeriar harri zizelkatu ospetsu batean ikusten da nola, garaileek garaituak zanpatzen dituzten bitartean, saiek gorpuzkinak bereganatzen dituzten. Eta hori zatekeen gudarien bukaera gaiztoena, Iliadan azaltzen denez: “Zakurrek eta saiek urratuko dute zure gorpu osoa”, ihaurti zion Akilesek bere eskuz herioztua zuen Hectorri, behar bezalako ehorzketarik izango ez zuen ikara dastatuz hil zedin.

Ez da denetan hola izan, eta, hain zuzen, alderantzizkoa zen grekoen etsai eta sumeriarren hurbil ziren antzinako pertsiarrentzat. Mazdeistek eguzkitan uzten zituzten gorpuak, “isil dorreak” deitzen diren eraikinen gainean, zeruko izakiek eramanda goiko paradisura hel zitezen; eta hala egiten segitu dute 1960an debekatu zieten arte: geroztik sairik ez omen da gehiago inguru haietan. Baxenabarreko Urkulu tontorrean eraikia den monumentu borobila isil dorrea ote zen espekulatu zen behiala, haren siluetak Iraneko “dekhma”k gogorarazten dituelako –erromatarren trofeo dorrea izan zen ustea da orain nagusi–. Ohitura bera dute gaur egun Tibeten, eta hango eskualde batzuetan gorpuak prestatu egiten dituzte “hegazti santuek” jan ditzaten.

Sakratuak ziren saiak antzinako Egipton, Nekhbet goi anderearen itxura eta beste zenbaiten buru-apaingarria; baita, Goi Lurraldeko erregetzaren sinbolo gisa, faraon koroaren osagaia. Ateburuetan ezartzen zuten saiaren irudi ongilea, azpian pasatzen zirenak babes zitzan, eta berezko bertute hori heriotzatik bizia ateratzeko gaitasunetik heldu omen zaio, bizitzaren zikloa eta berpiztea bideratzen dituelako.

Gure mundu aldrebesean, aldiz, arranoa da goraipatzen, elikatzeko hil behar duen ehiztaria. Heraldikan daukan prestigioa jantzita, eta gure ingurumentxoan beltz lumaztua, askotan inarrosi izan da aberriaren loriako. Eta aitzitik, putrea deitzen zitzaien iraindu nahi ziren aurkari politiko hurbilenei. Baina nork agindua da Arranomendi Butreaitz baino ikusgarriago dela? Ekialdeko euskalkietan, bestalde, arrano (eta zehazkiago arrano beltza) esaten diote gyps fulvus espezieari, hau da, putreari.

Orduan, zertara datoz txori istorio eta ornitologia ergel hauek, azkenean denak berdin antzekoak direla aitortzeko bada? Eta halere, paregabea da putrea. Goian zabal-zabala pasatzen ikusten dugunean edo, apal eta gure buruari hurbil iragatean, haren lumen xuxurla aditzen dugunean, dudarik ez dugu: hilik ote gauden usnatzera hurreratu bada ere, hura da euskal kantutegiko abesti ederrean begiesten den hegaztia. “Arranoak bortietan, gora dabiltza hegaletan...”.