Mikel Gorrotxategik, Euskaltzaindiako Onomastika Batzordeko idazkariak, eman dizkigu Euskal Herriko udalen izendegiaren inguruko argibideak. Atera berri den argitalpenaz galdetu diogu eta 1978. urtera egin dugu atzera. Diktadura bukatuta, udalek euskarazko izenak ofizialtzeari ekin zioten. 1979. urtean argitaratu zuen Euskaltzaindiak udalen izendegiaren lehen liburua. 2011ko udalen izenen zerrendak arau izaera du, ordukoak ez bezala. Gorrotxategik esan digunez, “ez dakit orduko zerrenda, araua, gomendioa, edo zer zen. 1978ko testuinguruan kokatu behar dugu, diktadura bukatu berritan, Euskaltzaindiak zerbitzua eman nahi zien herritarrei eta udalei lagundu jakin zezaten nola egin ofizial udalaren euskarazko izena”.

Udal batzuek berehala hartu zituzten euskarazko izen ofizialak, beste batzuk patxadatsuago ibili ziren, eta beste batzuek, Mikel Gorrotxategiren hitzetan, oso patxadatsu hartu zuten kontua. Lehen kolpeko lan horrek ordea, ez du esan nahi 2011ra arte Onomastika Batzordea geldirik egon denik. 30 urte hauetan udalek eskaerak egiten jarraitu dute, alegia, euren udalaren euskarazko izenaz zalantzak izan dituztenean, EUDELekin izan duten hitzarmenari esker, Euskaltzaindiara jo dute. Euskaltzaindiak eskaera aztertu eta iritzia ematen die. Udalak onar dezake akademiaren proposamena edo ez. Sarri gertatzen dena da udalak berak informazio gehiago eskatzea, hau da, Euskaltzaindiari herri horren izenaren jatorria aztertzen segitzeko eskatzea, erabaki definitiboa hartu aurretik. Euskal Autonomia Erkidegoko herri askok mota horretako eskaerak egin ditu urte hauetan zehar. Nafarroaren kasuan, hizkuntz eremuen banaketa zela-eta, Nafarroako Gobernuak berak eskatu zion Euskaltzaindiari udal guztien euskarazko izenak berraztertzea. Gorrotxategik dioen moduan, 30 urte hauetan izendegia bizirik egon da.

Akademiak zeren arabera aldatzen-moldatzen ditu udal izenak? Euskal idazleek nola idatzi duten, jendeak nola ahoskatzen duen eta dokumentuetan zer agertzen den ikusita, euskarazko idazkera zuzen eta tradizionala izatea da beharrezko baldintza. Beste kontu bat da, ondo idatziak izan arren, adibidez, bi izenen artean bat aukeratu behar denean, alegia, Arrasate ala Mondragoe erabili. Bada, horrelakoetan Euskaltzaindiak herritarren artean izen bakoitzak zenbaterainoko arrakasta duen begiratzen du.

Azkoien ez eta Villabuena bai?

Izendegia berrituta argitaratu da, besteak beste, 1979koa zaharkituta geratu delako. Adibidez, urteetan idazkerari dagozkion erabaki asko hartu dira, eta arau horiek indarrean jarri dira 2011ko udalen izenetan. Aldaketa txikiak dira horiek herritarraren bistarako. Gorrotxategiri galdetu diogu ea berarentzat zein izan diren aldaketarik handienak. Deigarrienetakoa Artaxoa izenarena izan omen da, lehen Artaxona zena. Ez ditu ordea, neologismoak ahaztu. Bere garaian asmatutako herri izen batzuk baztertu egin dira, hala nola, Kapanaga, Uriona (geroxeago aipatuko dugun Villabuena), Erripazuloaga... Dena den, asmatutako izenak ez dira sistematikoki alboratu eta horren adibide da Azkoien izena. XIX. mende amaieran egindako itzulpena da, baina erabat sustraitua eta onartua. Gorrotxategik gogorarazi du nola hainbat jende kexu den asmatutako euskarazko izenak erabiltzen direlako, eta segidan gaztelaniarekin gauza bera nola gertatzen den azaldu digu. Arabako Errioxan, Villaescuernako herri agintariek gobernadore zibilari eskatu zioten izena aldatzeko, alboko herrikoek izen horregatik adarra jotzen zietelako. Bada, herriari izena aldatu zioten eta orain Villabuena da. Beste adibide bat, hau Madrilgoa: Chozas de la Sierra herria. Nonbait herri horretakoa zen apezpiku bat eta ez zen oso dotorea apezpikua “Mendilerroko txaboletan” jaio zela esatea. Beraz, 1960an Soto del Real izena jarri zioten. Gaztelaniazko bi adibide horietan inork ez omen du eskatu jatorrizko izena errekuperatzea.