Kuban jaio, hazi eta bizia zarena zaitugu, baina Gernikan zinen 1937ko apirilaren 26ko hartan, bonba zaparradapean...

Azalduko dizut, atal bat besterik ez bada ere, idazten ari naizen liburuan kontatuta daukat-eta. Aitaita-amamak, gurasoak, nire bi anaia-arrebak eta denok Espainiara joan ginen 1932an. Galiziara abiatu ginen, A Coruñara, hain zuzen, aitaita han jaioa zen-eta. Errementaria zen, ondo lan gogorra! Horrek izorratu zuen. Lan handia egiten zuen, garrantzi handikoa garai hartan. Korapilo asko askatzen zituen! Baina, badakizu, forja eta mailua ez dira lagun errazak, oso biolentoak baino. Eta, osasunez makal, medikuek herrialde hotzagoa agindu zioten. Lehenengo AEBetara joan ginen. Lau urte igaro genituen han. Handik, A Coruñako herri txiki batera –aitaita hangoa zelako, bistan da–, eta atzera Kubara etorri baino lehen, aitak beraren familia eta herrialdea ere ikusi genezan nahi izan zuen; bisita egitea. Eta horrela heldu ginen Gernikara 1935ean. Etxeko txikiena nintzen ni, 10 urte nituen. Horixe gure historia ordu arte. Gero, bonbardaketa izan zen, eta kito.

Aitaren aldeko familia gernikarra zenuten, beraz.

Bai, baina utzidazu esaten idatzi dudan liburuko beste atal bat. Gorriak ikusi genituen Gernikan, bonba egun hura baino lehen ere. Bi urte haietan goseak bizi izan ginen, eta hotzak. Gu kubatarrak ginen, klima tropikala dugu hemen, beroa dugu egunero ogia, eta han (bai Galizian eta bai Gernikan), hotza hezurretaraino sartzen zitzaigun. Eta gose handia ere pasatu genuen. Gogoan daukat behin jan genuela okela. Behin! Gure jatekoa barbantzuak eta ogi pusketak zen. Gehiago ere esango dizut, eta egia da: gure aita mendi aldera joaten zen, inguruko soroetara, belarren baten bila, amak egiten zuen zopa moduko hari gustu apur bat emateko. Geure buruak engainatzeko, pentsatzen dut nik. Ez zen erraza, gero! Badakizu nola den esaera hemen: “Ez da erraza!”, baina orduko denbora hartan, Gernikan ere ez zegoen erraz! Etxeko txikia nintzenez, neu nintzen iluntzean ohera tripan zer edo zer sartuta oheratzen zen bakarra. Eta ezta beti ere! Gure gurasoak, eta nire anai-arrebak, tripa-hutsik sartzen ziren ohera. Eta pentsatu ere ez Kubako familiak guri laguntzerik. Alderdi hura blokatuta zegoen, Espainia iparralde hura, esan nahi dut. Gerra zen. Eta 1937ko apirilaren 26an, bonbak bota zituzten hegazkin alemanek. Egun hartan jausi ziren bonbak, baina lehenago ere askotan jo izan zuten alarma, eta egunero joaten ginen zegokigun babeslekura. Etxetik hur zegoen, kale batzuk harantzago.

Eta bonbardaketa...

Bonbardaketa? Gogoratzen naiz azoka eguna zela. Ez uste ikaragarrizko gauza zenik. Egoera nola-halakoa zen. Beti azaltzen zen baserritarren bat, etxeko animalia ekarri eta besteren batekin trukatzen zuena, edo saltzen zuena, edo dena delakoa. Alarma jo zutenean, babeslekura abiatu ginen, korrika. Egun hartan bai, benetan ari ziren, bonbak jausten ari zirela sartu ginen babeslekura. Eta gure ondoan, baserritarrak, plazan zeudenak. Uste dut 600 lagun sartzen ginela babesleku haietan, baina egun hartan mila baino gehiago izango ginen. Esan dut, azoka eguna zen, eta inguruko baserritarrak ere han zebiltzan, saldu-erosian. Nire akorduan, hiru egun egin genituen han zarratuta.

Hiru egun babeslekuan sartuta?

Babeslekuan, bai, baina egun hartan, hilaren 26an, kanpoan zer zen ikustera irten genuen. Eta hura zen, hura, ikustekoa! Dena apurtuta zegoen. Bizian ez dut halakorik ikusi! Jendea orroka, batzuk negarrez, beste batzuk batak besteari helduta, besarkatuta. Seme-alaben bila, senideen peskizan, gurasoak non ote ziren galdezka, denak orroka... Zer zen hura, bada! Hildakoak ezker-eskuma, adin guztietakoak, animaliak ere hilda, gorputz zatiak han eta hemen, zaurituak gura beste, sua... Oroitzapen horiek dauzkat, ez zen gauza gozoa, 10 urteko mutikoarentzat. Eskerrak ama ondoan neukan. Besarkatuta nindukan, babestu guran. Nire anaia, berriz, egun hartan ez zen lanera joan, eta horregatik irten zen onik, ze bonbek lan egiten zuen inprenta zirtzildu zuten; ez zen inor bizirik atera. Nik ez daukat hura kontatzeko berbarik, han ikusi nuena, han ikusten ari naizena oraintxe berton… Sekula ere ez dut ahaztuko, detaile txikiena ere akorduan daukat eta, behin honezkero, ez zait ahaztuko. Batetik bestera ibili nuen Gernika bonbardaketaren ostean, eta dena apurtuta, birrinduta zegoen. Juntetxea, Andra Mari eliza eta arma fabrika baino ez ziren libratu.

10 urteko haurra zinen.

Eta 10 urteko haurraren oroitzapenak gorde ditut, baina amak eta neba-arrebek gehiago zituzten. Zoritxarrez, hilak dira. Gure amak gauza asko kontatzen zituen. Esaten zuen aitaren familia ikustera joan zenean, haiek ez zutela euskaraz baino berba egiten, eta “maketa” esaten ziotela amari, eta berba hori baino ez zuela ulertzen. Ez zitzaien gustatu beraien etxeko bat galiziarrarekin ezkontzea. Baina handik lasterrera etxeko legez maite zutela, maite gintuztela. Azken finean, bihotz oneko jendea zela. Hori zioen gure amak. Hemengo egunkari batean amak kontatuta dakit Asilo Alzada kalean bizi izan ginela, 19. zenbakian. Irakurriko dizut amak hemengo Juventud Rebelde egunkariari aspaldi esandakoak: “Gerra hasi baino lehen, jesuitak mugitzen ari zirela ikusi genuen. Urrezko eta zilarrezko gauzak batzen hasi ziren, San Inazio Loiolakoarentzat urtzeko, itxura batera, nahiz eta benetan Francorentzat urtzen ibili. Baina Eusebio Arronategi abadeak, eta Andre Mari elizako parroko Domingo Iturraranek, kontra egin zieten...”. Arrebak ere kontatzen zituen Gernikakoak, aldizkari berean. “Gernika mehatxupean zegoen, herri asko legez. Bost babesleku egiten hasi ei ziren, baina erasoari ekin ziotenean, artean amaitu gabe zeuden. Bakarra ei zen zementuzkoa. Besteak pinu enborrez eginda zeuden. Alemanek bonbak jaurti zituztenean, pinuak su hartu zuen, eta barruan ezkutatuta zegoen jendea berton hil zen. Astelehena zen, azoka eguna, esan dudanez, eta etxean geunden alarmak jo zuenean. Aire erasoa esan gura zuen horrek. Arkupera joan ginen, hirugarren babeslekua zegoen lekura. Erdiko kalean beste bat ei zegoen Don Tello kalean. Horiek zeharo apurtu zituen atakeak. Barruan zegoen jendea berton hil zen”. Arrebak esaten zuen gu joan ginen babeslekua jendez lepo zegoela, 700 lagun baino gehiago, eta ura, ostera, orkatilaraino genuela. Kanpoan, harea-zakuak ipini zituztela, harea sikua, eta bonbak lehertzen zirenean, harea babesleku barruraino sartzen zela. Ito ez ginenean! Oxigenorik ez ei zegoen guztiontzat, denak han pilatuta, mordoan. Queipo de Llano jeneralak Gernika dena apurtuko zuela esan zuen, eta gernikarrak ahal zuten moduan prestatu ziren. Bonbardaketa ostean, ez oinetako eta ez beste, mendian barrena Busturia aldera jo genuen, eta harako bidean metrailatu egin gintuzten soldadu frankistek. Han, alpargatak eman zizkiguten, arropa… Dena lohituta geunden, eta beldurrak airean! Arrebak kontatzen zuen, eta neu ere gogoratzen naiz zer edo zer.

Oroitzapena beti hortxe omen duzu, ezin aldendu…

Bai. Nahikoa da telebistan Irak, Afganistan edo dena delako lekua azaltzea, Gernikako hura gogora ekartzeko. Behin esan nuen eta halaxe jarri zuen kazetariak gero egunkarian: “Gernika ikusten dut gauero etxeko telebistan”. Jendea ikusten dut, handik hona eta hemendik hara lasterka, korrika, eta haien larruan jartzen naiz, nahigabe ere. Idazten ari naizen liburuan ere badiot, alegia, Kubara itzuli eta harrezkeroko hogei urtean ere gure familia kirioak dantzan bizi izan zela sirena hotsa entzuten zuen bakoitzean, edo kanpaiak joka, edo alarma zarata. Ez da erraza, ez! Asko idatzi da Gernikakoaren gainean…

Zure liburuaren gaia ere bada, izan.

Bai, jakina! Nik esaten dut hura saiakera bat izan zela, kupula alemanak diseinatu zuena. Kondor legioa bidali zuten. Gernika bonbardatu eta jende zibilak zelan erreakzionatzen zuen aztertu gura zuten. Nazien esperimentua izan zen, andre, gizon eta umeen erantzuna ikusteko! Kondor legioak bertatik bertara zuen kanpamentua, Gasteizen. Han zeuzkaten generazio berriko hegazkinak, eta haiek probatu beharra zeukaten, Bigarren Mundu Gerra hasi baino lehen, gerra handi haren atarian. Gernikakoa gerra krimena izan zen, ez dauka beste izenik! Jendeak ez zeukan babesteko modurik. Han edo hemen irakurri dudanez, faxisten jeneral batek esan omen zuen: “Gernikako gazteei bonboiak jaurtiko dizkiegu”. Esan egin behar da, gero! Jeneral hori gaixo egon behar zen, horrelakorik esateko. Herbert Matthews amerikar kazetariak “bonbardaketa totalitarioaren” prototipotzat jo zuen Gernikako bonbardaketa, eta Ludger Mees irakaslearen arabera –ezagutuko duzu historialaria, Euskal Herriko Unibertsitateko errektoreordea–, Gernika “nazien armadaren estrategien saiakera-bankua izan zen, haien teknologiena, haien hegazkinena, haien bonbena”. Ez dago, orduan, dudarik. Hitlerrek horretarako erabili zuen erasoa, gero erabiliko zuen makineria militar handi hura zelan zebilen ikusteko, gerra prestatzeko.