Odei hil da. Lagun talde bateko zazpigarren kidea. Haren gorpua barnean duen kutxa ikus daiteke oholtzaren erdian. Haren lagunak, berria jaso eta gutxira, traje zurrunez jantzita joango zaizkio, begiak beltzez kristaldurik. Belaunaldi bereko sei lagunek azken agurra emango diote, oholtzako airea apurka eta kantatik kantara beteko duen festa gorabeheratsuaz. Azkenean ez dugu jakingo Odeiri buruz mintzo diren, edo haien gaztetako ametsen, ideien eta oroitzapenen errautsez.

Ainara Gurrutxaga, Ander Lipus, Manex Fuchs, Miren Gaztañaga, Urko Redondo, Ximun Fuchs. Oholtzatik oholtzara ikusi ahal izan ditugun aktoreak denak. Igor Elortzak eta Unai Iturriagak inprobisazioari esker idatzi dituzte antzezlaneko hitzak. Bada antzerkiaz gain elkartzen dituen gauza ugari: belaunaldi berekoak dira, eta haien mamuak gonbidatu dituzte oholtzara, festa betean. Ximun Fuchsen esanetan hori bera izan zen Errautsaken hazia: “Zer egin dugu gure ametsekin? Erraten ahal da Euskal Herria dela kasik Europako azken lekua non 70eko hamarkadako ideologia transmititu zaion gure belaunaldiari. Iraultzan sinesten da kasik oraindik. Espainian eta Frantzian gure belaunaldikoak zinikoak dira, beharbada izanen dute ekologismotik zerbait. Gure belaunaldiak zer atxiki du jaso duen horretatik? Izan ere, bada distantzia bat ideia horiek izatearen eta errealitateko bizitzaren artean”.

Hari horretatik uztartuko dira pertsonaien behinolako gogoak, asmoak, harremanak eta porrotak. Pertsonaia bakoitzak badu bere perfila: hipotekatuta bizi dena, gaztaroan bezala geratu dena, euskaldun bidaiaria, herritik mugitu gabe geratutakoa, euskaldun perfektua… Hala ere, denok izan dezakegu bakoitzetik zerbait. “Guztietan ezagutzen dugu gure burua nonbait, baita publiko bezala ere”.

Antzezlanean gorpua dagoen kutxa erabiltzeko modua zuzenean dago lotuta Lekeitio inguruko Kaxarrankarekin, eta haren sinbologia erabiltzeaz gain Odei bera metafora ere bat izan liteke. “Zer da 35 urte ditugularik errausten dugun gure belaunaldiaren ondasun hori, zer abandonatzen du gure belaunaldiak?”.

Gogoetarik badago Errautsaken hondoan, baina oroz gain teatroa da, bizia eta dinamikoa. Ximunen ustez, ez dute eskainiko erantzunik. “Ez dugu aski distantziarik, hainbat ate ixten dira eta gero berriz ireki. Azkenean pailazoarena egiten dugu, hori baita gure lana”. Pailazoa edo are, bufoia, Manexek dioenez: “Gure buruaz trufatzen gara. Zernahi gisaz, distantzia bagenu ere, demagun 40 urte barru, orduko gazteek pikutara bidaliko gintuzkete. Jendeak gure krudeltasunari esker irri egiten badu, horrek ekarriko du erantzun sorta bat”.

Bost euskalki eta batua, koadrila berean

Ximun Fuchsek aktore lana betetzeaz gain antzezlana zuzendu ere egin du. Berak antzeztutako Juglarea, puta eta eroa bakarrizketa etortzen ahal zaio gogora ikusleari, kutxa baitzen orduan ere oholtzaren ardatza. Manexek iradokitzen duenez, teatroa mugimenduan dagoelako da teatro, bilakaeran dagoelako. “Badira seguru beste antzezlan batzuen arrastoak ere”. Juglarean Ximunek hiru bakarrizketa bildu zituen, bakoitza euskalki batean. Errautsaken kasuan sakondu egin da teatroa eta euskararen arteko harremanean, pertsonaia bakoitzak bere euskalkia baitu. Ximunek dioenez, hasieran batua eta zuka hitz egiten saiatu ziren. “Zerbait falta zuen hitzak, azken finean bakoitzak beretik ematea. Hartu dugun bideak batetik dakar metafora kutsua indartzen dela, ez delako horrelako koadrila asko egongo Euskal Herrian. Nire ustez publikoaren entzumena behartzen du horrek. Bestetik indar berezi bat: azkenean hika egiten dugu denok eta horrek hurbiltasuna ematen dio lanari”.

Mendebaldekoa, erdialdekoa, nafar-lapurtera, nafarrera, zuberera eta batua lagun talde berean. Manexek oroitzen duenez haiek bizi izan dute antzeko egoerarik: “Iparraldeko ikastoletan baziren zuberotarrak, nafarrak, lapurtarrak… baita bizkaitarrak ere, errefuxiatuen seme-alaba anitz baitzen. Batzuetan baziren ikasten genituen hitz berriak, baina ez dugu sekula izan hizkuntza arazorik”.

Funtsezkoa izan da, nolanahi ere, Igor Elortzaren eta Unai Iturriagaren lana, aktoreek inprobisazioetan sortutakoari forma ematerako orduan. Ximunek aitortzen duenez gidoi moduko bat egina zuten aurretik, aktoreen lanean oinarriturik. “Laster konturatu ginen ez garela oso idazle onak. Horrelako lagun talde bat elkartzen delarik, haien artean errateko moldeak egoten dira, istorio komun bat antzeman behar zen mintzatzeko moldean. Hurbiltasunak dakarren goxotasuna, zirtoak…”. Antzezlanaren arimarekin jarraitzearren, beren belaunaldiko bertsolariak bilatu zituzten lan hori egiteko. “Iparraldeko teatro moduek badute moldeetan eta publikoarekiko harremanean loturarik bertsolaritzarekin”.

Eta kantua ere ez dabil bertsotik urrun, aktoreek doinuz lotuko baitute akzioa. “Kantuak haria dira antzerki guztian. Horrek biltzen gaitu oraindik, horrek permititzen du talde bat berriz eraikitzea, eta aldi berean memoria lan hori egiten da: badira kanta tradizionalak, eta bestetik Kortatu, Hertzainak, Itoiz, La Polla… haiek kantatzean guztioi etortzen zaizkigu oroitzapenak”.

Teatro moduak

Estetika eta lengoaia propioen bidean urteetako lana egin duen aktore taldea zuzendu du Ximun Fuchsek. Lipusek eta Gaztañagak Antzerkiola Imaginarioarekin besteak beste, Babiloniako Loreak antzezlana taularatu zuten duela urtebete eskas. Redondok eta Gurrutxagak Dejabu panpina laborategiaren baitan hainbat ikuskizun sortu dute, azkenak Gizona ez da txoria eta Azken portu. Fuchs anaiak Antton Lukuren eskutik murgildu ziren antzerkigintzan, Ximunek zortzi urtez kolaboratu du zuzendari modura hark bultzatutako eskola antzerkietan, eta Manexek Lipusekin batera sortu zuen Aulki hutsa. Ez dirudi erraza ibilbide pertsonal sakona duten aktoreak uztartzeak, baina Ximunek dioenez erabaki kontua da: “Arriskurik ez bada plazer gutxi aktorearentzat. Aitzinatzen ez den aktorea gibelera doa. Eta aitzinatzeko behar dira mundu berriak deskubritu. Hori egiten saiatzen gara. Zuzendaritza marrazkia da, koadroa, baina aktoreek egiten dute antzerkia”.

Ximunen esanetan Errautsaken antzezteko moldean badira bi ardatz: naturalista bata, eta modernoagoa bestea. “Denak gara mozorrotuak gorbatarekin. Horren sinbolika da orain helduak garela, gizarteratuak, jende normalak… benetan hori onartzeko zailtasunak ditugun arren (kar kar)”. Hortik tiraka teatroaren ohiko moldeetatik hartu dute aktore-koroaren  erabilera, eta hura hausteko eta kontrakotasunak nabarmentzeko modua.

Antzerkia ikusteko ohitura dugunok ohituegiak gaude agian, horretara ohitzerik baldin bada, euskara artifizialean taularatutako arima eskaseko lanak ikusten. Errautsakek hortik ateratzea lortuko du beharbada, baina Manexek ezin hobeto laburbiltzen du oinarrian dagoena: “Talde ezberdinak elkarrekin lan egitean bada Euskal Herrian euskaraz antzerkia egitearen gogo eta balorez beteriko asmo intelektual anitz, baina aldi berean, badugu ostatuko mozkor zale zenbaiten arteko konplizitate hori taula gainean, badugu plazer astapito bat elkarrekin lanean”.