Badator Donibane Garazi eta Baiona elkar lotzen dituen trena, burdinazko zamariaren ziztu eta klaska artean. Luze iduritzen zaidan une batez, Marceline Harispuru Itsasu Mulieniako amatxiren hitzak estaltzen ditu. Ezen denboran atzera eramanik baininduen Marcelineren ahots ahinak: XX. mendearen erdialde aitzinera, hain zuzen. Ordurako Errobi ibaiaren hegiak ongi ezagutzen zuen gaur bizirauten duen burdinbide sigi-sagatsua. Trenean langileen joan-etorria, hemengoen eta hangoen gurutzatzea. Mulieniako etxalde txikiak ere mugimendu hari begiratzen zion, trenbide bazter-bazterretik. “Hura trabeskatu eta, Latsako eskolara joaten ginen. Ezkondu ondoan ere, aitamekin beti bizi izan naiz etxe honetan. Hartako gara holako sabantak!”. Umorearen eta gogo ernearen azpitik, erranaldi sotil bakarrak ager ditzakeenak izugarriak dira. Marcelinek, bere adineko euskaldun laborari gehiengoak bezala, jakitate eskasiaz gutxiesten du bere burua. Ezin bestela izan. “Ilustratu” ala “sabanten” ideologiak zenbait mende ditu. Nekazariak, horra hor zikin eta urrintsu saldoa. Nekazari izateaz gain lekuko hizkuntzan hitz egiten bazuten, bada, Victor Hugo bera ere laidoztatzaileetan lerrokatuko zen. “Hizkuntza hila mintzatzea pentsaeran hilobia izatea da”, argitaratuko zuen besteak beste, Quatre-vingt-treize liburuan.

“Euskara etxean ikasi dut –segitu du eztiki Marcelinek–. Beti mintzatu izan gara euskaraz. Eskolara joan ginelarik hasi ginen frantsesa ikasten. Ez zen aizu euskaraz aritzea. Bâton basque egur puskattoa ematen ziguten, bestela. Goizetan errientsak norbaiti ematen zion egur puska hura eta gero behar zen ahal bezainbat igorri, eskola finitu orduko. Bestela, hor zuena zen puni. Eskolan mutikoak neskekin nahasiak ginen, eta mutikoak azkarrago zirenez, neskei pasatzen zieten”.

Marcelineren haur eskuak irudikatzen ditut erratzaren giderrean, emandako zigorraren arrazoiari pentsatzen... berdin beste umeen trufak jasaten... “Ez, beste haurrak ez ziren gaiztoak. Ez naiz oroitzen miseriarik eginik”. Orduan –ezinezkoa izanen zitekeela jakin arren– ez dezaket galdegin gabe utz: “Eta ez duzue makila hori nonbait abandonatu, ezkutatu sekula?”.

Hiru belaunaldi Latsako eskolan

Errobi ibaiaren isuriak nola, hala Mulienian ere biziak aitzina egin zuen, emeki. Marceline ezkondu zen eta bi hamarkada lehenago bera bezala, seme-alabak Latsako eskolan hasi zitzaizkion. “Nik ere han nuen frantsesa ikasi”, dio Marie-Claude Aguerre Marcelineren alaba gazteenak. “Baina ez naiz oroitzen amak aipatzen zuen makilarik ezagutu izanaz. Anai-arreba zaharragoekin frantsesa pixka bat abiatua nuenez, ez dut zailtasun berezirik gogoratzen”.

“Gure denboran euskaldunak frantses guti egiten zuen, –dio Mulieniako etxekandere zaharrenak–. Gazte lagun gehienak euskaraz aritzen ginen. Herria bera ere euskaraz ari zen. Plazan bazen frantsesa pixka bat. Hango gazteetan, partikularzki. Eta gero, aduanazainak eta poliziak baitziren, haiekin ari ginen. Gerla etorri zelarik frantses anitz ezagutu genituen. Orduan frantsesik ez bagenekien ahalketzen ginen”. Ahalkeak ala lotsak, eta lanik ez topatzeko beldurrak, erdarara plegarazi zituen euskaldunak. Kanbon zerbitzuan lan egiteko Marcelinek ere mihiratu behar izan zuen.

“Gure denboran, –jarraitzen du bere alaba Marie-Claudek–, lanerako nahitaezko hizkuntza zen frantsesa. Ez zen orain bezala euskararen inguruan balioztatzen zen ofiziorik”. Marie-Claude hamasei urtetan hasi zen lanean postan eta han erretiratu da, berriki. “Momentu batez, postako zuzendaritzak aipatu zigun euskara egin geniezaien hala nahi zuten bezeroei. Orduan Hiriburun nintzen eta han ez zen biziki euskararik mintzatzen, non ez zen bestaldeko jendeari. Itsasuko mendiko etxeetako itzulia egiten nuelarik aldiz, jendeek bazekitenez euskara mintzo nuela, hala aritzen ginen. Baina sorterritik urrunago, ez. Hots, ez dut lanean gutxi baizik baliatu euskara”.

Mundarrain eta Artzamendiren altzoetan, Errobik freskaturik eta hego haizea gereziondoak loreztaturik, erraz da XX. mendeko bigarren erdialdeko Itsasuko herri euskaldunari pentsatzea. Nahiz hori den lasterregi ahaztea 1882an Frantziako Estatuak martxan jarri zuen baitezpadako irakaskuntza, doan eta laikoa. Marie-Claude Aguerreren ustez, horren ondorio zuzena euskara bizi publikotik desagertzea izan zen. “Gure gaztaroan euskara bagenekien ere, ez genuen lagunartean erabiltzen. Ezen behin eskolan hasi eta, frantsesez mintzo baikinen. Itsasuarrekin frantsesez aritzen ginen eta aritzen gara. Nola eta norekin gerta, baina usuenik hala zen eta hala da”. Euskararen jarioa ez bazen agortu, etxekotu zen. Hogeita hamar urte pasatuxeak dituen Michèle Aguerre Marie-Clauderen alaba, Mulienian blaitu zen txikitan, ondotik eskolak lapurtuko zionaz: “Eskolara joan arte euskara nuen ama hizkuntza. Amatxi Marceline eta amaren gisan, ni ere Latsako eskolara joan nintzen. Hastean frantsesik ez nekienez, arrunt galdua nintzen. Aldiz gero, poliki-poliki frantsesa nagusitu zitzaigun, baita Mulienian ere, alabaina, etxeko lanak egitean, irakurtzen ikastean… Eskolak sartu zigun frantsesa etxera. Ez genuen aitamekin ongi ikasitako euskara zaintzen jakin. Harrapatuak izan ginen eta oharkabean frantsesak gainditurik. Hortik euskararen galera, ohartu ere ez ginela egin”.

Marceline Harispuru, Michèleren amatxirentzat ez da dudarik. Euskara itotzekoa zuen ur oldea isil-isilik goratzen hasi zen: “Frantsesa mintzatzea moda bilakatu zen, urguilua zen. Jendeak gehixeago sentitzen ziren horrela; beste norbait. Hain segur ere, euskaldunek berek utzi dute euskara eskapatzen. Bazen ustea euskararekin ez genuela fitsik eginen”. Eta galtze horrek bihotzeko zimikorik ez al zien egiten galdetzean, alabatxiaren erranak berresten ditu Marcelinek: “Ez, orduan ez. Ez ginen urrundik ere ohartzen. Sekula ez genion buruari emanen euskararen galtzea posible zitekeenik”.

Galdutakoaren dolua

Marie-Claude Aguerre ari da: “Haurrei naturalki, egiten diegun lehenbiziko lengoaia euskara da. Gure haurrek ez zekiten frantsesik eskolara joan zirelarik. Baina gero erdarara lerratzea jin zitzaigun. Preseski urte haietan, euskalgintzaren aldarrikatze politikoa sortu zen, eta gaur egun bestelako balioa du euskarak. Orain, alabatxi eta sematxiarekin osoki euskaraz ari gara”.

Nola bizi izan ote zuen Itsasuko herriak 1970eko urteen itzulian Ipar Euskal Herrian sortu zen euskararen inguruko mugimendu politizatua? Eta Mulieniak? Marie-Clauderi burura datorkion lehen hitza “beldurra” da. “Lehenbizi beldurra genion. Ez baikinen ohartzen euskara gal zitekeenik. Bat-batean, bortizkeria erabiltzen zuen mugimendu bati euskara loturik ikusteak izuarazi gintuen”. Ez baita azaltzen arazo xamurra, Michèle alabak honela gehitzen du: “Urte haietan ‘abertzale’ hitzak ikastolak eraikitzen nola etxe-agentziak leherrarazten zituzten jendeak erakusten zituen. Dena bat zen eta horrek zuen beldurra sortzen, baiki”.

Eta zehazkiago, zeren beldurra, ote? Izan zitekeen euskara mintzatzeagatik “terroristatzat” hartua izateaz. “Ez, ez, –dio zezenari adarretatik heldurik, Marie-Claude Aguerrek–. Terroristak euskaldunak izateaz ginen beldur. Eta ideia guztiak nahasteaz, gaiztagin gisa hartuak izateaz. Iparretarraken ekintzek zer kalte ez zuten ondoan egiten... Eta hori ez zen ongi ikusia…”. Berriz ere, alabak amaren pentsakizuna osatu du: “Itsasun adibidez, GALek jende batzuk hil zituen. Bada, herriko jendeak ez zuen bereizketarik egiten GALen eta Iparretarraken ekintzen artean. Interpretatzen zuten euskaldun batek jendea hil zuela eta ezin onartua zitzaien. Badakizu, ezagutzen ez duzularik beldurtzen zara eta ez zara hurbilagotik ulertzera saiatzen. Tabu handia zen…”. Eta bukatzeko, amak alabaren azalpena borobildu du: “Denbora haietan euskaldun politizatu haien lana ez zen behar bezala hartua izan ezen anitzek, eta ni lehenbizikoetatik, ez ginelako horri interesatzen. Geroago aldiz, egin gara. Eman dezagun familian, hurbilagoko jendeak arazoaren gorabehera azaldurik. Mulieniakook ez genituen haurrak ikastolara igorri, etxetik urrun genuelako ikastola. Baina hurbil izan bagenu ere, ez dakit zer erabakiko genuen…”.

Errobi ibaiaren udako ur mantsoak lagundu zukeen Mulienian erein haziaren loratzea. Izan ere Kanboko kolegio publikora joanik, Michèle gazteak euskara berrikasteari ekin baitzion. “Kolegioko lagunei esker izan zen. Euskararen ulermena nuen, baina mintzamena galdua. Lagun batekin hasi nintzen berriz mintzatzen. Berak zuzentzen ninduen”. Frantsesa tutik ez zekien aitaren amarekin hizketa luzerik ez bazezakeen segi ere, gutxienez ulertzen zuen. Eta Ipar Euskal Herriko gazte euskaltzale bat baino gehiago hunkitu zuen sukarrak Michèle Aguerre ere harrapatu zuen: “Lagunekin Hego Euskal Herrira joaten hasi ginen, hangoa erreferentziatzat genuelako. Kulturan, hango dinamismoak eta aberastasunak gure belaunaldiko anitz erakarri zituen, bidenabar euskarari interesaraziz”. Gaur egun, Michèlek euskara hitz egiteaz gainera, AEK-ko Itsasuko gau-eskolan irakasten ere du. Haatik, arantzak ziztatzen du bere baitan, ezen “gaur euskara badakit ere, dolu dut etxeko, Itsasuko euskara galdurik. Gure aitatxi eta ama entzuten ditudalarik, ohartzen naiz bakarrik haien bi belaunaldien arteko euskarak zenbat galdu duen, hiztegian bereziki”.

Hiztunen kopurua balantzaka

Marie-Claude Aguerre Itsasuko Mulieniako alabak uste du, jendeak euskarari heldu nahi diola berriz: “Gaurko aitamek atxikimendua badute. Gure denboran ez bezala, euskara bagenuelarik ez genuen deus egiten horren atxikitzeko”. Egia da Ipar Euskal Herriko haurrek eskolan euskara ikasteko bideak erraztuz eta emendatuz doazela. “Gehiago dena –dio Marie-Claudek–, lehen euskara gutxietsia zen. Ez zen urrundik ere orain bezala, euskararen inguruan lanak eskaintzen baitira”. Michèle Aguerre bere alabarentzat berriz, “jende anitzi gertatu zaio asumitu duela euskara arra-ikas daitekeela. Kasu horietan anitz direla ikusiz, errazagoa dute pausoa egitea. Haatik, gau-eskoletan oraindik kanpotar gehiago da hemengoa baino. Dena dela, ahalkearen pisua ttipitzen ari da”.

Izan ere, silogismoak dio euskarak bilakatzen gaituela euskaldun, euskarak ematen digula nortasun. Honenbestez, euskara galtzeak nortasunaren galtzea lekarke. “Hori da, –bota du zalantzarik gabe Michèlek–. Jende batzuk hortaz ohartzen dira. Beste batzuk oraindik ez. Hortan dut pena. Jendea ez baita ohartzen euskara galtzeak zer arrisku dakarren: ditugun balore guziak peko errekaratzea, kultura osoa zalantzan ematea”. Bere amona Marcelinek gogoeta eginik, serioski erantzun du ezetz, ez zaiola iduri posible denik euskalduna izatea euskararik jakin gabe. “Non ez den hemen sortu, norabait joan eta berriz jinikakoa”, zehaztu du Marie-Claude Aguerrek.
Geroari begira, baikor da Marie-Claude Aguerre. Ipar Euskal Herrian euskara mantentzeko zer egin behar litzatekeen ezin gardenkiago dakusa: “Egia da inkestek agertzen dutela euskal hiztun gehiago hiltzen dela sortzen dena baino. Ez dugu oraindik orekarik atzeman. Baina haurren nola helduen irakaskuntzan transmisio lanean segitzen badugu, balantza bestaldera okerraraz dezakegu”. Eta Michèle bat dator amak dioelarik eginkizun horretan herriko etxeek eta beste administrazio publikoek zer esan handia dutela. “Euskara erabiltzeko beharra sortu behar da leku guztietan, jendea ohar dadin ikasi gabe zer huts egiten duen. Oreka bilatu behar da elkarteen dinamikaren eta botere publikoen eskukaldi ekonomikoaren artean, herriaren indarra inportanteena dela azpimarratuz, ezen azken hori gabe ez baikinateke gaurko egoeran. Haatik, botere publikoen laguntzarik gabe hilko gara gure indarretan”. Halere, hiru emazteetan baikorrena da amatxi Marceline: “Euskararentzako ametsik banu, galdegin nezake gutxienez orain bezala joan dadila. Ez dadin dena utz ez gal arrunt. Haatik, ez dut errezetarik horretarako! Neroni ere frantsesera lerratzen naiz, eta!”. Eta irri egiten du, gozoki. “Baina plazer da ikustea haur ttipiek ere segitzen dutela ikasten. Etxean mintzatzen. Segida badago, gutienez nik ezagutzen dudan mendi zoko honetan”.

Mulienian eguzkiak ere barre dagiela dirudi. Agurtzeko unean, solasaldia bukatzean, airatzen dira hizkuntzaren pisu intimoa darakusten ohar batzuk. Aitatxirekin ezin euskaraz mintza dezakeela alababitxiak, izan ere erdararen pleguak harremana ildotu dielako. Alabak berriz, ezin aitari frantsesik egin amari egin ohi dion eran, zeren nola zuzendu ote: “tu” erranez? ala “vous” errespetuzko distantzia markatzailea erabiliz?

Badoa Baionarako trena. Burdinazko bere ziztu eta klaskak euskararen karranka minduak direla bururatzen zait. Orduan Errobi ibaia eskertzen dut, zeren bere isuriak segurtasuna ematen baitit. Emaria du gozoa, etengabea. Halaber Ipar Euskal Herriko euskarak halatsukoa izanen ahal du...