Zer da kurduera? Nondik dator?

Gaztelania, ingelesa eta Europako hizkuntza gehienak bezala, hizkuntza indoeuroparra da gurea. Kurduera, indoiraniar adarrekoa da, hain justu, farsiera, balutxera eta pastunera gertuko ahaideak ditu. Esan ohi da gure arbasoak mediarrak izan zirela. Tamalez, zaila da frogatzea, apenas baititugu inskripzioak mediarren hizkuntzaz. Gaur egun 40 milioi lagunen hizkuntza da kurduera.

Lau herrialdetan banatuta dago Kurdistan. Ageri al da banaketa hau hizkuntzan?

Bai, Iran, Irak, Siria eta Turkiako mugek banatzen dute gaur egun gure herria. Zaila da kurduera sailkatzea prozedura tradizionalaren bidez. Batzuetan nekez esan daiteke dialekto multzoaz ari garen ala hizkuntza bakarraz. Orduan, betiko galdera datorkigu burura: Non dago hizkuntzaren eta dialektoaren arteko muga? Horrexegatik, nahiago dut soziolinguistikari eutsi eta “aldaerez” hitz egin. Kurduerak bost dauzka: iparraldeen dagoen dimili edo zazaki izenekoa; kurmanji, Turkia, Siria eta Irakeko Kurdistango iparraldean hitz egiten dena; soraniera edo erdialdeko aldaera; farsieraren eragina duen hego kurduera; eta azkenik gorani hizkera, Iran eta Iraken artean sakabanatuta. Bost aldaera horietako bakoitzak azpialdaerak ditu.

Zuk emandako mapan komunitate sakabanatu bat ikus daiteke Irango ekialdean, Kurdistandik urrun. Zein da haien aldaera?

Khorasan eskualdeko kurduak XV. eta XVI. mendean mugitu ziren ekialderantz, mongoliarren kontra borrokatzeko. Soldadu oso trebeak zirenez pertsiar inperioaren ekialdeko mugak defendatzeko erabili zituzten. Gaur arte mantendu dira han, baina euren arbasoen kurmanjieraz mintzatzen dira.

Kurduera batua existitzen al da?

Kurmanjieraren eta soranieraren estandar bana dugu. Lehenengoa latindar alfabetoz idazten da, eta bigarrena arabiarraren bidez. Ezin dezakegu izan estandar bakarra, ospea duen aldaera behar baita horretarako. Hizkera batean edo bestean oinarritzeak esan nahiko luke bestearen gutxiespena. Kurmanjieraren kasuan, Botan eskualdekoa hartu zen estandartzat 1920ko eta 30eko hamarkadetan, han sortu baitzen kurduerazko literatura gehiena. Kurduera bateratzeko ahalegin gehienak Kurdistandik kanpo egin ohi dira, oso zaila izan baita gure lurraldean horrelako ekimenak bultzatzea. Kontuan izan kurduerazko lehen egunkaria Kairon argitaratu zela, 1898an.

Beraz, bi estandar eta bakoitza bere alfabetoarekin...

Zaila da, bai. Askok diote arazo handia bihur daitekeela egoera hori, baina gustatu ala ez, hizkuntza plurizentrikoa dugu kurduera. Nazio eraikuntzaren prozesua oso berandu hasi zen gurean. Periferia indartsua izan ohi da, erdigunea aldiz, ahula. Esaterako, frantsesaren kontrako adibidea da gurea. Paris izan da beti erdigunea. Frantsesak aldaera ugari izan arren, hiriburuko hizkera nagusitu zen berehala. Gurean, ez kurmanjiarrek ezta soraniarrek ere, ez lukete onartuko bestearen inposaketa, eta desberdintasunak ez dira xumeak. Askotan ez dago elkar ulertzerik bi aldaeren artean. Gauzak horrela, kurdueraren bateratzeak gure herriaren banaketa ekar lezake. Hizkuntza baino, elkarbanatzen dugun errepresiopeko historia dugu adierazlerik garbiena.

Ados, baina ez al litzateke egokiagoa alfabeto bakarra erabiltzea?

Alfabetoa ez da garapenerako oztopo. Edozein alfabeto egokitu daiteke kurdueraren sistema fonologikora, nahi izanez gero, txinatarra ere erabil genezake. Kurmanjiarrek osatzen dute gehiengoa, beraz, zaila litzateke hogei milioi lagunek arabiar alfabetoa ikastea. Errazagoa da Irak eta Irango kurduek latindar alfabetoa ikastea, ingelesaren ezagutzen baitute.

Zeintzuk dira kurdueraren epe motzerako erronkak?

Gustatu ala ez, hizkuntza guztiek bateratze prozesua izan behar dute bizirauteko. Guk kurmanjieraren eta soranieraren estandar on bana behar ditugu. Tamalez, oraindik ezin dezakegu estandar onez hitz egin, batez ere soranieraren kasuan. Irakeko Kurdistango Gobernuak ez du onartzen bi estandar egotea, bereari besterik ez diote eusten. Baina elkarrengandik isolatu beharrean, aldaera horiek elkarrekin egin beharko lukete lan.

Hots?

Neologismo desberdinak erabili beharrean, turkieratik batetik, eta arabiarretik edota frantsesetik bestetik, hitz berriak elkarrekin adostu litezke modu errazean. Edonola ere, ezinbestekoa da kurmanjieraren eta soranieraren arteko onarpena etorkizunari begiratu ahal izateko. Bi aldaeren hiztun bakoitzak berea mantentzeko eta garatzeko eskubideak bermatu behar dira. 

Irakeko Kurdistanen ingelesak ordezkatu du arabiera bigarren hizkuntza gisa. Ez al da kontraesana Ekialde Hurbileko erdialdean bizi den herrian?

Arabiera irakasten da oraindik, baina egia da ingelesak pisu handiagoa hartu duela. Gaur egun, Irakeko Kurdistango belaunaldi berriek apenas duten kontakturik arabiar hiztunekin. Hegoaldeko bizilagunen hizkuntza telebistatik baino ez da iristen. Hein batean, familia bereko hizkuntzak diren kurdueran eta ingelesean oinarritutako hezkuntzan, mendebaldearekiko lotura ezarri nahi da. Gustatu ala ez, arabiera hizkuntza semitikoa da. Oso hizkuntza desberdina da eta gurearen garapenerako oztopo bilakatu da askotan. Esatera baterako, arabierara itzulitako zientzia liburuak lituanierazkoak beste dira. n