José Saramago Lisboako setioaren historia Bilbora aurkeztera etortzea kasualitate askoren azken emaitza izan zen. Jende askok lagundu zuen, aldez edo moldez, jende asko ahalegindu zen, kasualitate kateatze hartan. Jende asko eta oso ezberdina: lehenik, Bilboko kontsulatuko Portugaleko kontsula Pedro Antunes, esaterako; Fran Lasuen, Edorta Jimenez. Orduan EIZIEko lehendakaria zen Lurdes Auzmendi, erakunde bereko idazkaria Arantzazu Royo. Nik neuk ere bai, Pilar, Teresa eta Chema del Río zirela tarteko, Vidal Hurtado adiskideari esker ezagutu nituenak urtebete lehenago.

Kasualitate zoragarri askoren kateatze horri esker, José Saramago itzulpena aurkeztera Bilbora etorriko zela baieztatu zen. Hura gure poza, eta gure urduritasuna! Dena prest edukitzeko gora eta behera ari ginelarik, hilabete eskas falta zela, bat-batean EIZIEtik albiste txarra: ez, Saramago ez zen etorriko urrian Lisboako setioaren historia aurkeztera, uste genuen bezala; ez, esku beltz eta ezezagun bat tartekatu zen –“ezezagun”, esateko modu bat da–, eta esku beltz haren azpijokoaren ondorioz, gure ahaleginak pikutara zihoazen; azaroan etorriko zen, nonbait, urte hartako Euskadi Sariaren irabazleari saria ematera. Argazki izugarri ederra amesten bide zuen esku beltzak: lehendakaria-sariduna-Saramago hirutasun saindua uztarturik, alberdanian. Pilar del Ríori fax bat idatzi nion. Hauxe erantzun zidan: “Obviamente, si se hubiera podido compatibilizar agendas y horarios, no hubiera pasado nada porque José asistiera a la entrega de premios, pero como hay que optar, a José le lleva a Bilbao un acto cultural, como es la presentación de un libro, y con quienes debe estar es con su traductor, con su editor y con la asociación que promueve las traducciones al euskera”. Ez nuen jakin ordura arte, eta ez dut jakin harrezkero ere, literaturaren mundu aski nazkagarri honetan, zer den hogeitamaika eskutik edukitzea.

Zordun natzaio, inondik ere. Uste dut, gainera, anekdotak aski ongi ilustratzen duela Saramagoren handitasunaren alderdi bat, jende arrunta eta apala bazter ez uzteko jaidura hau, alegia.

Oztopo hori gaindituta, ondoren beste oztopo bat gainditu behar izan genuen: protokoloa. Bilboko alkatearekin nola moldatu, alegia. Bilboko alkatea Sondikara etorriko zen, harrera egitera. Konforme. Ez, ez zen etorriko. Mahaian eseriko zen, Bidebarrietan, Saramagoren ondoan. Guregatik, ederto. Baina ez, ez zen mahaian eseriko, udaletxean bertan hartuko zuen. Har zezala, ba. Arazoa zen alkatea iritziz aldatzen zen bakoitzean programa guztia ere aldatu behar zela. Azkenean aurresku protokolario batekin, erabaki zen kontua, Bidebarrietako atean. Ez dut akorduan alkateak biboteak niregana itzuli eta bostekoa emateko imintziorik egin zuenik. 91n, aldiz, Bilboko beste alkate batek bostekoa eman, Aresti sariaren emanaldia kari, eta ez zidan eskua askatu nahi. Luzetsita, nire tokira itzultzeko keinua egin nuenean, besteak, bibotearen atzetik zetorren ahots batekin, eta itxura irribarretsuari eutsiz, hala ere: “la foto, la fotooooo...”.

Alkateen biboteen semiotikarekiko ulertezintasun honek definitzen nau, gaitu, norberaren bizitzaren metafora izateraino. Bostekoa eman bakarrik ez, Saramagok besarkatu ere egin ninduen, ordea. Sondikatik Bilborakoa taxi bereko atzeko aldean egin genuen. Hor gindoazen, Enekuritik gora, isilik. Nik ez nuen deus esateko asmorik, arrazoi askorengatik, errespetua ez zelarik txikiena izango. Bi edo hiru minutu pasatuko ziren, eta Saramagok, haur bihurriaren irriñoaz, “eseak” arrastaka ahoskatuz eta bokalak pasta bereko soinu bihurtzeko zeukan manera horrekin: “¿Ya sabes que tienes a Pilar del Río muy enfadada?”. Barre egin nuen, egin genuen. Ongi, oso ongi joan ziren Bilbon egin zituen bost orduak.

Gero, beste bitan ikusi nuen. Azkena Mexikoko Guadalajaran, 2004an, Centro de Estudios de Literatura Latinoamericana Julio Cortazar izeneko etxearen inaugurazioan. Beste adiskide handi bat eta biok han agertu ginen, iritsi ginen noizbait Saramagorengana. Pilar del Ríok egin zuen bitartekaritza, beti bezala, berezkotasun osoz, jendea etxeko sentiarazteko modu natural horretaz, aurrean dagoena gu bezalako inorez izan edo presidente bat izan. Belisario Betancur eta haren emaztearekin zeuden. Musu pare bana eman genion Belisarioren emazteari, lagunak eta biok. Uste dut ordurako aski barre egingo zuela Saramagok gutxien espero zuen tokian agertzen zitzaion euskal itzultzaile xelebre eta temoso harekin.

Inor ez zen egongo erabat konforme Saramagoren iritziekin eta jarrera-hartzeekin. Baina inork ezin dio leporatu aurpegia ez ematea edo ezkutatzea. Eta inork ezin du beti asmatu mundua, bere zabalean, hartzen denean jokalekutzat. Beste garai bateko idazle-paradigmaren azken adibidea izan da, idazle modernoarena, hala esan nahi bada. Paradigma horren arabera, idazlea boterearekin kritikoa da, baina sistemaren mugak gainditu gabe. Itxurazko edo egiazko kontraesan hori nola gainditu edo gainditzen saiatu diren batzuak eta besteak, dozenaka adibide dago.

Bestalde, hor dago bere obra, nahi duenaren esku, noski. Nik zerbait azpimarratu beharko banu gaur, gizon oso dotorea izan dela izango litzateke.