Zerrenda luzea egin genezake herriko jaietan emakume eta gizonen arteko parekitasuna errespetatzen ez den ekitaldiekin. Ez da herririk, festa giroan gizon-emakumeen arteko berdintasun erabatekoa lortu duenik, bistan da. Aisialdia, jai giroa, gizartearen ispilu txikia baino ez da, eta mendeetan ereindako desoreka ez da berdinduko San Joan batzuetatik bestera. Beraz, genero ikuspegia kontuan hartuz gero adibide txarrak nonahi ditugunez, berdintasun bidean ahalegin kontzientea egiten ari diren batzuen esperientzia jaso nahi izan dugu orriotan. Ez dira, horiek ere, berdintasunaren paradisu, baina landutakoak emaitzak izan ditu. Gipuzkoako hiru adibide kontatuko ditugu: Tolosako inauterietako danborradarena, Legazpiko Sustraiak Dantza Taldearena eta Donostiako Aste Nagusian hainbat ekitaldi antolatzen dituen Alde Zaharreko gazte asanbladarena.

Hiru adibideok gizarte antropologian espezializatuta dagoen Farapi enpresak eman dizkigu. Farapik Gipuzkoako Foru Aldundiarentzako ikerketa lana egin zuen, Gipuzkoako lurralde historikoko jaiei buruzko ikerketa, generoaren ikuspegitik izenekoa. Lan horretan, jaietarako adibide “onak” eta “txarrak” aztertu dituzte eta kultur teknikarien, festa antolatzaileen eta parte-hartzaileen iritzi interesgarriak daude bilduta.

Galtzaundi, erregina eta damen ordez

Silbana Ostiza Goikoetxea Euskal Herritarrok-ekin zinegotzia izan zen 1999-2003 legegintzaldian Tolosan. Festen alorreko arduraduna izan zen, eta zenbait erabaki hartu zuen herrian antolatzen ziren hainbat ekitalditan, berdintasuna helburu. Zinegotzi izan baino lehen, herriko Emakumeen Asanbladan ibilia zen eta inauteri giroko hainbat festa ekitaldi ez zuen gustuko. Gertu-gertutik jarraitu du, beraz, Ostizak berdintasunaren ikuspegitik inauteritako hainbat ekitaldik izan duten bilakaera, eta berak ezagututakoa kontatu digu.

Inauteri bete-betean, Ostegun Gizen egunean, Tolosako elkarte batek danborrada antolatzen zuen. Gizonek baino ez zuten parte hartzen eta emakumeek ez zuten aldarrikatu parte hartzea. Larunbat gaua berriz, huts samarra geratzen omen zen eta hainbat elkartek pentsatu zuen, Donostiako La Bella Easoren tankeran, danborrada eta erregina-damen ekitaldia antolatzea. Danborradak hiru zati zituen: lehenengoan “herriko danborrada” zihoan, gizonez osatua; bigarrengoan Arco Iris elkartea joaten zen, gizonen elkartea zen, baina gizon-emakumeek jotzen zuten danborra; hirugarrengoan auzoko Berazubi elkarteak desfilatzen zuen, gizon-emakumez osatua. Danborrada ofizialtzat, ordea, lehenengoa zuten, alegia, gizonena. Danborradaren ondoren erregina-damak zetozen karrozan. Elkarteetako gizonek aukeratzen zituzten bai erregina-damak eta baita danborradako taldeekin joaten ziren kantinerak ere. Erregina-damak karrozan zihoazen, goian, eta kalean, ia mespretxuz hartuak, kantinerak. Hori horrela zen garaian Silbana Ostiza Emakumeen Asanbladan zebilen eta gogoan du karroza ateratzen zeneko garaia: “Karrozaren aurka urtero kanpaina egiten genuen, jende asko aurka jartzen zitzaigun eta iraindu egiten gintuzten. Esaten ziguten itsusiak, txikiak, gizenak... ginela eta inbidia genuela. Bereziki emakumeak izaten ziren. Sufritu egiten genuen, baina gai horri heldu beharra zegoen”.

1999. urtean hasi zen zinegotzi lanean Ostiza, eta alderdiaren filosofiarekin bat eginez, festa batzordean adierazi zuen hurrengo inauterietan festa hura Udalak ez zuela, ez diruz, ez azpiegituraz, ez inola ere, lagunduko, eta ordezko festaren bat sortzen ahaleginduko zirela. “Erregina-damak elkarteko afari batean aukeratzen zituzten, zinegotzia ere han izaten zen aukeraketan, pentsa nik zer egin behar nuen han!”, dio. Festa batzordean gehienak gizonak ziren eta eztabaida sortu zen Udalaren erabakiarekin. Batzuek onartu zuten eta beste batzuek ez. Urtebeteko luzamendua eskatu zuten batzordekideek eta Udalak urte hori probestu zuen ordezko festa antolatzeko.

Udalak bi gauza egin zituen hurrengo urtean: batetik, danborrada ofiziala deitzen zitzaion hartan emakumeek ere parte hartzea bideratu, eta bestetik, erregina-dama-kantinera figurak ezabatu. Ostizak oso gogoan du Karlos Muñoa danbor nagusiaren jarrera, kargu garrantzitsua izanik hasiera-hasieratik aldaketaren alde egin zuelako. Erreginaren lekua Galtzaundi pertsonaiak hartu zuen eta damen tokian ziripotak, txantxoak, joaldunak... agertu ziren.

EHk legegintzaldia bukatu arren, danborradak –Galtzaundiren karrozarik ez dago orain– bere horretan jarraitzen du, nahiz eta Ostizaren ustez indarra galdu duen: “Agian alderdi berriak pentsatu zuen festa berria errotuta zegoela eta ahalegin berezirik egin beharrik ez zegoela. Ez zen hala izan”. Galdetu diogu ea nostalgikoak badiren; “tarteka badira esaten dutenak danborradak zentzua galdu zuela erregina eta damak kendu zirenean, eta emakume askok esaten du hori”. Beraz, askok onartu onartu dute aldaketa, baina aldaketa eragin duen filosofia, oinarria ez dute barneratu.

Tolosako San Joanetako alardean, eskopetarietan aldaketa naturalagoa izan zela uste du Ostizak. Denak gizonak ziren hasieran eta urte batetik bestera emakume bakan batzuk agertu ziren. Urtean-urtean gero eta emakume gehiago hasi ziren, “naturaltasunez, herrian inork ez zuen ezer esan”.

Ostizak Tolosako Udalean izan duen esperientzia baliatuz eta inguruko herrietan zer gertatu den ikusita –Hondarribia eta Irun ditu gogoan– argi dauka: “Udalak garbi baldin badauka zer nahi duen, erabakia hartuko du eta kito arazoak. Aldiz, ostrukarena egiten baldin badu... Dena dela, beti pentsatu izan dut Tolosa herri berezia dela, onerako eta txarrerako, ez dela sutsuegia. Ados ez dagoenak egunkarian eskutitza idatziko du, baina ez dira zure aurrean jarriko”.

Ezkila pirata feminista

Aurten zortzigarren aldiz abiatuko du abordajea Ezkila piratak Donostiako Santa Klara uhartetik. Duela zortzi urte, Alde Zaharreko gazte asanbladari otu zitzaion abordajea egitea. XVII. mendeko Pedro Agirre kortsario donostiarra hartu zuten oinarri Ezkila kapitaina sortzeko. Pedro Agirre itsasontziak abordatzen ibiltzen zen eta Robin Hooden antzekoa zela esan daiteke. Donostiar kortsarioak Campanario zuen ezizena eta hortik datorkio Ezkila izena Donostiako kaian Aste Nagusian ageri den piratari. Pedro Agirre ez bezala, Ezkila kapitaina emakumea da, feminista, euskalduna, eta ama lurra, eta batik bat itsasoa maite dituena. Abordajearen koordinatzaileak emakumeak dira, Amaia Jorge eta Aratz Trecet.

Aste Nagusiko astelehenetan antolatzen hasi ziren Abordaia festarako hiru ezaugarri hartu zituzten kontuan Alde Zaharreko gazteek: jai eredua euskalduna, parekidea eta parte-hartzailea izatea. Hiru ardatz horiek oinarri, ondoren antolatu dituzten gainerako jai ekitaldietan ere eredu bera gauzatu dute. Jaietan gizon eta emakumeen parte-hartzea bultzatzeko Bilgune Feministaren laguntza izan dute. Haiekin hitz egin, jasotakoa gazteen artean eztabaidatu eta Bilguneak eskainitako protokolo modukoa gauzatzen saiatzen dira. Haritz Barela antolatzaileetakoak azaldu digu ez dela erraza protokoloa ehuneko ehun betetzea, baina bai funtsezkoa gogoan izatea parte-hartzeak berdina izan behar duela emakume zein gizonentzat. Esate baterako, Aste Nagusian zehar egiten dituzten ekitaldi guztiak ordaindu ahal izateko bi egunetan kontzertuak antolatzen dituzte eta kosta egiten zaie oholtzan parekidetasuna betetzea. Iaz, adibidez, Piperrak, Parabellum, Esne Beltza, Barricada eta Des-kontrol izan ziren. Talde guztiak gizonez osatuta daude. Barelak dio jende asko behar dutela kontzertuan dirua biltzeko, eta Berri Txarrak-ek eta Sorkunek ez dutela kopuru bera erakartzen esaterako. Amaia Jorgeren ustez, musikari emakumeak gutxiago dira, eta beraz, aukera murritzagoa da. Kontzertuez gain, umeen eguna, koadrilen eguna, erromeria eta beste antolatzen dituzte. Jokoetan koadrilak aritzeko adibidez, baldintza bat dute, mistoak izatea. Dena dela, antolatzaileek diotenez, gazteei natural ateratzen zaie talde mistoak egitea, eta gainera, jokoetan mutilak baino neskak gehiago dira. Barelak zalantza aurpegia jarri du, “agian holako jokoetarako lotsa sentitzen dugu mutilok... Ez dakit”. Zaku lasterketak, sokatira, uretako jolasak... egiten dituzte.

Gustura sumatu ditugu hiru antolatzaileak, jai parekideak antolatzeko egindako ahaleginak fruituak eman dituelako, baina ez daude geldirik. Ekitaldi berriak antolatzeko pentsatu egin behar da ea nola hurbilduko dituzten baldintza berberetan mutilak eta neskak. Aratz Trecet futbito txapelketarekin akordatu da: “Askotan egiten dugun akatsa da, parekidetasunaren izenean, neskak edozein ekintzatan parte hartzera bultzatzea, hala izan behar balu bezala beti. Eta azkenean, beste alternatiba bat bilatu ezean, non bai neskek eta bai mutilek naturalki hartzen duten parte, helburu jartzen dugu emakumeon parte-hartzea, ‘bai ala bai’. Askotan, ez dakigu emakumeoi, ‘jaso dugun heziketatik at’ zer gustatzen zaigun benetan. Eta hor, badaukagu zer ikasi, bai mutilek, eta bai neskok”.