Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko salmenta esperimentuak egiten ari dira azkenaldian Euskal Herrian eta Espainiako eta Frantziako estatuetako hainbat lekutan. Modu horretara, bitartekariak eta banaketa kateak saihestu nahi dira. Egia esan, saiakera horiek egiteko zailtasun handiak daude, zuzeneko salmenta antolatzea ez baita lan erraza –merkaturatze bideak falta dira, eta ekoizleek beren gain hartu ezin dituzten kostuak eragiten ditu, besteak beste–. Hala ere, esperientzietako batzuk aurrera atera dira. Esate baterako, Ziburu eta Donibane Lohizuneko arrantzaleak arraina kontsumitzaileari zuzenean saltzen hasi ziren lehengo urtean. Gipuzkoako zenbait lekutan ere antzeko zerbait egiten ahalegindu dira arrantzaren sektorekoak.

Duela gutxi, esnea zuzenean saltzeko saiakerak egiten hasi dira esnegintzaren sektorean. Azken adibidea Bizkaiko Enkarterrian daukagu: abeltzain batzuek esne botilak ematen dituzten makina automatikoak jarri dituzte zenbait herritan. Abeltzainek eta euskal baserrietako hainbat produkturen ekoizleek zuzeneko salmenta egiten dute urteko zenbait garaitan, ekoizleek kontsumitzaileari zuzenean saltzen diotenaren eta supermerkatu handietan erosten denaren arteko balio desberdintasuna aditzera emateko.

Espainiako Estatuan ere, ekologisten taldeek bultzatuta, hainbat esperientzia egiten ari dira, “baserritik etxera zuzenean” bezalako kanpainak aurrera eramanez eta ekoizpen, banaketa eta finantzaketako aukera agroekologikoak erabiliz. Erantzukizuna ekoizle eta kontsumitzaileen artean partekatzea da oinarria. Eguneroko agerraldi eta erasoak, marketina eta prezio hobeak ikusita, ba al dago, benetan, banaketa kate handiez gain bestelako aukerarik?

Tokian tokiko merkataritzaren aurka

Zer dago banaketa kate handien oligopoliotik aldentzeko hasi berri den mugimenduaren atzean? Kontua da elikagaiak gure erosketa saskian sartzeko ia ezinbestean bospasei banaketa enpresetara jo behar dugula: Eroski, Carrefour (Dia eta Champion ere bereak dira), Alcampo, El Corte Inglés (Opencor ere berea da), Mercadona eta Lidl. Horiei guztiei erosketen bi zentral nagusiak gehitu behar zaizkie (Euromadi eta IFA), elikagaien banaketa sare propioa baitute horiek ere.

Expo Retail 2006 txostenaren arabera, aipatutako enpresa taldeak Espainiako elikagai banaketaren %75 kontrolatzen du. Estatuan, elikagaien %81,9 supermerkatu, hipermerkatu eta deskontuak egiten dituzten dendetan erosten dira. Beste muturrean daude ohiko dendak eta denda espezializatuak. Lehendabizikoetan erosketen %2,7 egiten dira eta bigarrengoetan %11,2. Aurreneko supermerkatu handiak 1957an ireki zituen ateak. Eta gaur egungo krisialdiaren eraginez enpresa txiki askok itxi behar izan dute, banaketa kate handiek lehia gogorra egiten dietelako. Baina kontu hori ez da oraingo krisiarekin hasi, duela urte batzuk baizik. Esther Vivas katalanak Supermercados, no gracias (Supermerkatuak, ez eskerrik asko) liburuan esaten duenez, 1998aren bukaeran 95.000 denda zeuden Espainiako Estatuan. 2004. urtean, aldiz, 25.000 besterik ez. Antzeko egoera daukagu Euskal Herriko nekazaritza eta abeltzaintza sektorean ere; hilzorian dago. Ustiategiak itxi eta itxi ari dira, etengabe. Eta orain, ekonomiaren krisialdiarekin, egoera larriagotzen ari da.

Gainera, faktore garrantzitsu bat azpimarratu behar da: merkataritza gune berrien irekierak lurzorua kudeatzeko ekarri duen modu berria. Isidro Jiménez Ekologistak Martxaneko kidearen arabera, hirigintza hazkundearen egungo ereduak azalera handiei pribilegioak ematen dizkie erosteko aukera egokiak eta aisialdi guneak eskaintzen dituztelako eta, horren ondorioz, saltoki txikiak, kontsumitzaileei eta tokiko ekonomiari onurak ekarri arren, mehatxupean gelditzen dira. Errealitateak gero eta argiago erakusten du azken kontsumitzailearen erosketak elikagai banaketako enpresa handien inguruan biltzen direla.

Jatorrizko prezioa baino %400 garestiago

Horrela, elikagaien banaketa katea azkenean inbutu handi bat izatera iristen da, eta banaketa handia izaten da baserritar, ekoizle eta kontsumitzaileek pasatu beharreko botila lepoa. Monopolio horrek, bistan denez, ondorio larriak eragiten ditu merkataritza katean parte hartzen duten eragileengan. Vivas katalanak esaten duenez, produktu baten jatorrizko prezioaren –banatzaile handiek baserritarrei, ekoizleei edo arrantzaleei ordaintzen dietena– eta azken prezioaren arteko aldea %400ekoa da, eta banatzaile handiak dira irabazi hori poltsikoratzen dutenak. Beraz, ekoizle, nekazari eta arrantzaleek gero eta diru gutxiago jasotzen dute saltzen dituzten produktuengatik, kontsumitzaileek gero eta gehiago ordaintzen dute erositakoa eta banatzaile handiak, garaileak, aberastu egiten dira.

Egoera horren aurrean, nekazariak eta abeltzainak banaketa kate handien oligopolioaren aurkako mobilizazioak egiten ari dira azken hilabeteetan, sektoreko sindikatuek eta baserriko langileek diotenez kate handiek inposatzen dituzten jatorrizko prezioekin familiak, ustiategiak eta sektore osoa suntsitzen ari baitira. Euskal Herrian mobilizazioak egiten ari dira, baita Espainiako eta Frantziako estatuetako gainontzeko lekuetan ere. Nekazaritzaren sektorearen Espainiako orain arteko mobilizaziorik handiena joan den azaroaren 22an Madrilen egindakoa izan da; dozenaka mila nekazari eta abeltzain bildu ziren egun hartan. Han egon ziren euskal baserritarrak ere, EHNE sindikatuaren deiari erantzunez. Tankera honetako esaldiak entzun ziren manifestazioan: “Esne litroa 20 zentimo ordaintzen digute”, “porrotera garamatzate”, “nire bizitza suntsitzen ari dira eta inor ez dela konturatzen ematen du”, “semeari herritik joateko esaten diot, baina ez du nahi”.

Krisia lanpostuak eta ustiategiak desagerrarazten ari dela adierazi zuten mobilizazio hartan, eta oso argi eskatu zioten Espainiako Gobernuari estatu arazoetan hartzen diren bezalako premiazko neurriak hartu ditzala. Hain zuzen ere, bankaren eta automobilen sektoreek jaso dituzten laguntzak beraiei ere emateko eskatu zuten.

Hauexek izan ziren, laburbilduz, nekazarien eta abeltzainen eskaerak: bidezko prezioak nekazaritzako produktuentzat eta merkatu erregulazio handiagoa Bruselaren politika suntsitzaileari aurre egiteko; gardentasuna ekoizpen baliabideen prezioetan eta tarifa elektriko berriak baserriarentzat; sektorearen bideragarritasuna 2013tik aurrera ere bermatuko duen nekazaritza politika komuna; eta eskaintza bildu eta kooperatibak bateratzeko plana kooperatibismo eredu sendo eta lehiakorragoa lortzeko.

Ibiliz egiten da bidea

Hain juxtu, banaketa kate handiek eragindako egoera larriaren ondorioz, zenbait merkatari txikik, bizirauteko, elkartu eta txokeko neurriak hartu behar izan dituzte. Halaxe egin dute, esate baterako, Bilboko Alde Zaharreko merkatari batzuek. Arrantzale, abeltzain eta nekazari hainbatek aurrera eramandako salmenta zuzenaz ere hitz egin dugu. Bideragarriak al dira banaketa kate handien menpe ez dauden aukerak? Kontsumitzaile gehienak ziur asko ezkorrak dira eta, etsita, erosketak kate handietan egiten dituzte, produktuak merkeago saltzen dituztelako, erosketak egiteko erraztasun handiagoak ematen dituztelako, produktu guztiak batera egonda erosleek ez dutelako denda batetik bestera ibili behar, eta abar.

Talde ekologistek, ordea, behin eta berriz esaten dute bestelako aukerak badaudela eta horiek sustatu beharra dagoela. Christian Jacquiau ekonomialari frantziarra “supermekadismoan” aditua da, eta Les coulisses du commerce équitable (Bidezko merkataritzaren zoko ezkutuak) liburuan dio nahikoa dela kontsumitzaileen %1ek edo %2k “horrela ez dut kontsumitu nahi” esatea nekazaritzako elikagaien talde handien hazkundeak atzera egin eta banatzaile handiak kaltetzeko. Nazioarteko merkataritzan, kontsumo arduratsuan eta bidezko merkataritzan aditua eta Xarxa de Consum Solidari-ko (Kontsumo Solidarioaren Sarea) lehendakaria den Xavier Montagut ekonomialari katalanak, bestalde, uste du erosketak denda txikietan egiten hasiz eta legedia aldatuz elikakatea berriz kontrolatu litekeela. “Administrazioa da hurbileko nekazaritza ekologikoa behar adina ez sustatzearen eta urrutitik datozen produktuei zergarik ez jartzearen erantzulea”, dio Motagutek.