“Neska batek eskatu zigun liburua argitaratzeko. Oparitarako nahi zituen aleak. Berrogeita hamar. Osabak poesiak idazten ditu eta bilduma egin nahi dio liburuak lagunen artean banatu ditzan”. Ez da Eloisa Cartonera argitaletxeak jaso ohi duen enkargu motarik arruntena. Denbora gehiena katalogo propioko idazleen lanak liburu egiten ematen dute. Dena den, geroz eta gehiago dira norbere testuak Eloisaren estilo deigarriarekin jantzi nahian hurbiltzen direnak. Hau da, Buenos Airesko kartoi biltzaileek batu dituzten kaxekin eginiko liburu xume, pobre, merke, alai eta koloretsuen bila gerturatzen direnak.

Eloisako liburuak zabor poltsek erditzen dituzte. Kale bazterretan eskuratzen da literaturaz gizenduko den kartoia. Gazteek biltzen dute, edo gizon langabetuek, edo peso batzuk eskuratzeko iluntzean irteten diren familiek; ama haurrak eskutik helduta batzuetan, haurrak bakarrik beste batzuetan. Gurdiak eta erosketarako karroak kartoiez goraino bete eta kiloka saltzen dute laneguna amaitu baino lehen. Haiek dira Buenos Airesen zaborra birziklatzen duten bakarrak.

Kartoia moztuta dago, tolestuta, eta margotzea besterik ez da falta. Hala ere, biharko prest eduki behar dituzte enkarguko berrogeita hamar aleak eta lanez estu dabiltza Eloisakoak. Lan erritmoa ohikoa baino biziagoa da La Boca auzoko txoko horretan. Bombonera futbol zelaitik metro gutxira, pizzeria izandako lokala da haien lantokia. Tailerreko zoruaren gainean, garrantzizko hiru elementu: inprenta makina erdi-manuala atzealdeko bazterrean, apal luzea liburuen erakustoki sarreraren parean eta lanerako mahaia koloretako tantaz zipriztindua gelaren erdi-erdian. Paretetan, berriz, “Che” Guevararen eta Evo Moralesen argazkiak zintzilik eta, aldamenean, Boca Juniors taldearen armarria. Lana garaiz amaitzeko premiari irratiko cumbia musikaren erritmoak laguntzen dio. Liburuak margotzera gonbidatu naute eta, hainbeste urteren ondoren, margotzeko nuen trebetasun eskasa zertan den frogatzeko gogoa piztu zait.

Osaren aldamenean Alejandro dago eserita. Antología poética bildumako liburuak margotzen ari da, bizi. Orain urtebete heldu zen Txiletik eta Eloisa Cartoneran ari da lanean orduz geroztik. Kartoiaren balioa zertan dabilen argitu dit: “Kartoi biltzaileei 0,15 peso (0,03 euro) ordaintzen diete normalean kartoi kiloko. Guk, berriz, 0,25 peso (0,05 euro) ordaintzen diegu kartoi kaxa bakoitzeko. Hori bai, kartoiak egoera onean egon behar du”.

Eloisakoek 5 pesotan (euro 1) saltzen dituzte liburu arruntak eta edizio zainduena dutenak 7 pesotan (1,4 euro). Liburu dendetara banatzen dituzte, La Bocako lokalean bertan ere saltzen dira eta, azkenaldian, Europa eta AEBetatik eskari dezente iritsi zaizkie liburuak egin eta postaz bidaltzeko. “Argitaletxeak bizitzeko ematen du. Kartoi biltzaile batek ongi lan eginda guk baino gehiago irabazi dezake. Honek bizitzeko ematen du, baina oso apal bizitzeko. Kartoia biltzen duen norbaitek argitaletxean lan egin nahi badu, dirua ez den beste motibazioren bat duen seinale”.

Gainontzeko guztiak isilik geratu dira eta Alejandroren hitzekin bat datozela dirudi. Miriamek –hori baita Osaren benetako izena, ezizena gorpuzkerarengatik ipini zioten– ongi ezagutzen du bi lanbideen arteko aldea. Eloisa Cartoneran lanean hasi aurretik kartoia biltzen aritzen zen. “Nik kartoia saltzen nuen hemen. Senarra eta biok etortzen ginen kaxak saltzera. Behin liburuak margotzera gonbidatu ninduten. Bakarra margotu eta alde egin nuen. Etorri nintzen hurrengo aldian lana gustatzen zitzaidala eta argitaletxean lan egin nahi nuela esan nien. Lau urte daramatzat. Lehen ez nuen ezertxo ere irakurtzen eta orain poesiarekin asko gozatzen dut –dio 25 urteko gazteak–. Ricardo Piglia irakurtzen dut oso gustura”, eta parera begiratu du, irribarretsu, Piglia dagoen tokira.

Bost urte daramatza Pigliak proiektuan murgilduta. Kooperatibako kide izateaz gain, Eloisako idazleen zerrendaren parte da Latinoamerikako beste 150 bat idazlerekin batera. Tartean, Fabián Casas, Juan Calzadilla, Victor Gaviria eta Washington Cucurto, argitaletxe honen sortzailea. Poesia da Pigliaren hizkuntza, baina argitaletxeak eleberri laburrak, ipuinak eta haur literatura ere eskaintzen ditu kartoian bilduta.

“Cucurtok testu batzuk eskatu zizkidan. Lokaletik pasa nintzen beraz, garai horretan Almagron zegoen, eta lan askorekin zebiltzan. Laguntzearren, lan apur bat egitera gelditu nintzen eta beste egun batean bueltatu ere bai. Horrela, bueltatuz, bueltatuz, bueltatuz… bertan geratu nintzen azkenean eta denborarekin kooperatiba bihurtu ginen”, dio idazleak.

Hasierako urteak ez ziren xamurrenak izan. Sosik poltsikoratu gabe egin behar izaten zen lan. Eta a ze garaiak gainera! 2001eko krisiak jota utzi zuen Argentina. Larritasun ekonomiko handiegirik ezagutu ez zuen jende askok kartoia biltzera behartua ikusi zuen bere burua. Hazkundean zegoen jarduera bakarrenetakoa izango zen. Dirua nola lortu asmatzea ez zen batere erraza eta argitaletxe bat eratzea ez zen ideia ona. Cucurtok, ordea, etorkizuna ikusi zuen kartoian eta gustuko zuen literatura latinoamerikarra publikatzen hasi zen lagunen babesarekin. Gaur Cucurto Argentinako under-aren idazle ezagunenetakoa da eta Eloisa erreferentziazko ekimena.

Latinoamerikako herrialdeetan banatuta dauden 30 cartoneretatik Buenos Aireskoa izan zen sortzen lehena. Bakoitzak funtzionamendu, filosofia eta ekoizpen desberdina duen arren, elkarlanean aritzeko moduaren bila ari dira. Momentuz cartonera guztietako testu aukeratuen bilduma sortzeko asmotan dabiltza.

Argitaletxearen historia kontatzen ari zaizkidala, Marcelo Guerrieri sartu da atetik. Tipo gaztea, burusoila, motxila sorbaldan eta liburuak eskutan. Argitaratu berri dioten ipuinaren bila etorri da, literatura tailerrera alde egin aurretik. “Ipuin berri bat ekarriko dizuet aurki. Inauterietako jeinua du izena. Alderantzizko jeinu baten istorioa da, pertsonaietako baten etxean sartuko da eta ez du hortik alde egingo hiru desio betetzen dizkioten arte. Uruguaiko inauterietan dago girotua…”. “Ederki, ederki. Nahi duzunean pasa eta begiratuko dugu testua”, erantzun dio Alejandrok.

Kartoia heldu, pintzela busti… segi margotzen. Koloretsu.