Euskaldunok bost mende daramagu, gutxienez, gure hizkerak zer desberdinak diren esaten. Gai horri buruzko zenbait idatzi jasota ditu Koldo Zuazok aspaldiko lan batean: Euskararen Batasuna. XVI. mendetik, dakigula behintzat, askok adierazi zuten beste euskaldun batzuekin ezin komunikatzeak sorrarazten zien frustrazioa, eta idatziz utzi ziguten horren testigantza. “Ezabatuz eta galduz joan da, hein batez bederen, komunitate linguistiko bat eta bera osatzen delako kontzientzia”, idatzi zuen Zuazok 1987an.

UNESCOk hizkuntzen sailkapena argitaratu berri duen honetan, Iñaki Camino hizkuntzalariak esan digu duela bi urte-edo, sailkapen horretan euskara bat ez, baizik eta hiru ageri zirela: lapurtera, zuberera eta gainerakoak. “Euskal hizkuntzalariok kexu bat agertu genuen eta jaramon egin ziguten”. Izan ere, gaur gaurkoz erabateko adostasuna dago euskara aztertzen duten ikerlarien artean: euskara hizkuntza bakarra da.

Orain gutxi, baina, hainbat hausnarketa eragin digu Mikel Hernandez Abaitua idazlearen artikulu batek. Bertan, bizkaiera eta zuberera hiztunez dihardu Hernandezek, eta hauxe dio halako batean: “Bizkaiera eta zuberera dialektoak dira ala hizkuntzak? Bizkaiera ez al da oso azpieuskalki sendoak dituen hizkuntza bat? Bi euskalki hauen ezberdintasun fonetiko, morfologiko, lexikal eta prosodikoak ez al dira aski hizkuntza-maila onar diezaiegun? Hori da inork entzun nahi ez duen galdera eta beldurra ematen bide diguna”.

Askotan aipatzen den konparazioa erabili du Hernandezek: euskararen dialekto batzuk urrunago daude elkarrengandik zenbait hizkuntza erromantze baino, gaztelania eta galiziera esaterako. XVI. mendetik hona askok emandako adibide bera da, azken batean. Beste asko aipa litezke, baina adierazgarrienetako bat besterik ez dugu hona ekarriko: duela urte batzuk serbokroaziera zena bitan banatu dute Balkanetan izandako gertakari politikoek. Orain serbiera eta kroaziera daude, hizkuntza bi lehen bakarra zegoen lekuan. Munduko hizkuntzalari guztiek dakite biak hizkuntza bera direla, alfabeto desberdinez idazten diren arren. Baina serbiar eta kroaziar hizkuntzalariek ez dute batasunaz hitzik ere entzun nahi. Euskal Herritik hurbilago, antzeko zerbait gertatzen da valentzierarekin eta katalanarekin.

Adibideok argi erakusten dute edozein filologok ondo dakiena: hizkerak sailkatzeko orduan, pisu handiagoa dute faktore politikoek hizkuntzalaritza “hutsezkoek” baino, hala esatea zilegi bada. “Alderdi guztiz labainkorra da politika eta dialektoen nahiz hizkuntzen mugak gurutzatzen direna”, dio Iñaki Caminok. Batik bat, nazio-identitatearekin zerikusia duten arazoek izugarrizko eragina eduki dezakete ustez zientzia aseptikoa izan behar lukeenaren jardunean. Hala uler daiteke, konparazio baterako, jende gehienek onartzea galiziera eta portugesa hizkuntza bi direla, eta elkarrengandik dezente urrunago dauden bizkaiera eta gipuzkera, aldiz, bakarra.

Bizkaieraren auzia

Hain zuzen, bizkaierak eragin ditu euskara hizkuntza bat baino gehiagotan bereizteko ahaleginik serioenak. Arrazoi nagusia da haren eta gipuzkeraren arteko etena bat-batekoagoa dela gainerako euskalkien artekoa baino. Zinez, euskararen dialektorik diferenteena da bizkaiera, eta diferentzia horrek bultzatu zuen Willem Jan van Eys ikerlaria euskara bien hipotesia plazaratzera, XIX. mendean. Bizkaiera beste hizkuntza bat dela garbi esan gabe, hura eta gainerako euskalkiak guztiz bananduta ikusten zituen Van Eysek, eta bide bera urratu zuten ondorengo hamarkadetan hainbatek, tartean Sabino Aranak eta haren zenbait jarraitzailek. Horietako batek, Koldobika Eleizaldek, zera proposatu zuen: gaur egungo euskara antzinako bi euskaren arteko talkaren emaitza dela, eta bi horietako batek eragin handiagoa izan zuela bizkaieran, eta besteak gainerako euskalkietan.

1942an, Uhlenbeck holandarrak tesi honen alde egin zuen, bere aurrekoek baino askoz ikuspuntu zientifikoagotik. Esan behar baita orain arte aipatutakoek ez zutela eman hizkuntzalaritzaren galbahea pasa zezakeen argudio bat bera ere. Uhlenbeckek zioen antzina hizkuntza bi izan zirela bizkaiera eta beste euskal dialektoak, eta denboraz hurbilduz joan zirela. Hura ere erratuta zegoen baina. Xabier Kintana euskaltzainaren hitzetan, Uhlenbeckek badu zuribiderik: haren garaian, ez genekien euskararen historiaz gaur dakigun beste. XX. mendearen bigarren erdiko ikerketek frogatu zutenez, euskalki guztiak, bizkaiera barne, elkarrengandik askoz hurbilago egon ziren ez hain aspaldiko garai batean. Hau da, gaur euskara bat bada, are gehiago orain dela 1.000 urte, orduan hasi baitziren gaurko euskalkiak bata bestetik bereizten. Denbora tarte laburra, hizkuntzalaritzaren eskalan.

Honenbestez, Mikel Hernandez Abaituak egindako galderak ez dauka lekurik euskal hizkuntzalaritzaren eztabaidetan. Eta Euskal Herritik kanpo, gutxik aldarrikatzen du euskara hizkuntza bat baino gehiago denik, intentzio politiko argiarekin beti ere. Kontua da hizkuntzen sailkapenean joera zatikatzailea dela nagusi –serbokroazieraren antzeko adibide ugari dago–, eta hala ere euskaldunok, gure txikian, hizkuntz batasunari eutsi diogula munduaren aurrean. Rosa Miren Pagola dialektologoaren ustez, Nafarroako Erresumak utzitako ondarea da hori. Garai hartan Euskal Herria unitate modura agertzen zen, eta harrezkeroztik argi dago kulturalki herri bakarra garela, gaurko zatiketa administratiboaren gainetik ere.