Nafarroako ipar-mendebaldean dago Ultzama udalerria, Iruñetik 25 kilometrora. Hamalau herrigunek osatzen dute: Ilarregi, Suarbe, Eltzaburu, Auza, Larraintzar, Lizaso, Gorrontz-Olano, Iraizotz, Alkotz, Arraitz-Orkin, Zenotz, Eltso, Gerendiain eta Urritzola. Bailarako herriburua Larraintzar da; haraneko erdigunean dago eta bertan daude zerbitzu gehienak: udaletxea, ikastetxe publikoa, osasun etxea, kiroldegia eta abar. Ultzaman 1.600 lagun inguru bizi dira gaur egun. Herriak oso txikiak dira, harrizko etxe sendoz osatuak, biztanle gutxikoak, eta bailara osoan sakabanaturik daude.

Ultzama Nafarroako zonalde euskaldunean dago, euskara ofiziala den eremuan. Euskara da bailarako jatorrizko hizkuntza, eta XX. mendera arte ingurua euskaldun elebakarra izan zen. Miquel Gros i Lladós soziolinguista katalanak 2007an Recuperación del euskera en Navarra liburua argitaratu zuen, Euskaltzaindiaren eskutik. 1986tik Nafarroan euskarak izan duen bilakaera, gaur egun duen egoera eta aurreikus daitekeen etorkizuna aztertu zituen. Egileak 1950etik aurrera Ultzamak bizi izandako ordezkatze prozesu bizkorra nabarmentzen du. Hizkuntza ordezkapena nola gertatzen den egiaztatzeko adibide garbitzat jotzen du Ultzamako kasua. Grosen ustez, bailarako egungo haurren euskalduntzeak ez du oraindik galera hori ordezkatzerik lortu. Era berean, belaunaldi batekin egoerari buelta emateko aukera egon badagoela ere gaineratzen du, baina erabilera azpimarratzen du euskarak irauteko bide bakar gisa. Nafarroako Iparraldeko Euskara Mankomunitatearen barnean dago Ultzama aldeko Euskara Zerbitzua; eta Ultzama aldean, hain zuzen ere, Ultzama, Imotz, Basaburua, Odieta, Atez, Lantz eta Anue sartzen dira. Bertako teknikariak egoera orokor honen argazki bertsua atera digu.

2001ean Ultzama bailarako euskaldunen kopurua %49koa zen. Euskarak atzera egin izana bizimodua aldatzearen eta modernizazioaren ondorioa da, besteak beste. Nekazaritzan eta abeltzaintzan oinarrituriko gizartea izateari utzi, eta hiriburura jo zuen nagusiki Ultzamako jendeak, industriaren eta zerbitzuen sektoreetan lan egitera. Hiriburuaren gertutasuna eragile garrantzitsua izan da nolabait hizkuntzaren ordezkatze prozesuan. Gaztelaniak erraz lortu zuen berez euskararenak ziren erabilera eremuetan sartzea: familian, lagunartean, herrian... Euskarak, berriz, ez du bide erraza izan gaztelaniarenak diren eremuetan aurrera egiteko: administrazioan, kulturan eta abar.

Herritik herrira alde handia

Ibarreko herrien artean alde handiak daude euskararen kontserbazioari dagokionez. Esaterako, Basaburutik gertu dauden herrietan ia biztanle gehienak dira euskaldunak: Alkotzen, Auzan, Eltzaburun... Beste herri batzuetan, aldiz, euskarak nabarmen egin du atzera 36ko gerraz geroztik: Larraintzarren, Lizason, Arraitzen… Herri batetik bestera kilometro gutxi dago, eta soziologikoki berdintsuak dira, baina kanpo faktoreek eragin ezberdina izan dute herrixka bakoitzean. Esaterako, toki batzuetan eragin zuzena izan zuten apaizek, irakasleek eta gizartean garrantzi handia zuten pertsonek. Horietako askok ez zekiten euskaraz, kanpotarrak zirelako. Beste batzuk, euskaldunak izanagatik ere, euskararen kontra aritu ziren arrazoi ideologikoengatik. Hala, herri bakoitza gune berezia da.

Ultzaman euskaldun gehienak bi muturretako belaunaldietakoak dira: adinekoak eta haurrak, nagusiki. 25-50 urte bitarteko adin taldea da, bestalde, erdaldunena. Hain zuzen ere, talde dinamikoena da multzo hori, eta eragin handiena duena hizkuntza jarrerak finkatzean. Halere, gurasoek D ereduaren aldeko jarrera erakutsi dute, oro har. Bidenabar, irakaskuntzak ere euskararen alde jokatu du. Ultzamako Larraintzar ikastetxe publikoak D eredua soilik eskaintzen du, eta hiru etapak biltzen ditu: Haur Hezkuntza, Lehen Hezkuntza eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntza. Aurten 236 ikasle dituzte ikastetxean. Horrek guztiak nolabait ziurtatzen du belaunaldi berriek, haur eta gazte gehienek, euskara ikasiko dutela. Dena den, euskararen erabilera da erronka nagusia; bailaran bermatu beharrekoa da, eta ez da behar bezain azkar errekuperatzen ari.

Horrez gain, Ultzamako hizkera indarberritzeko egitasmoak plazaratu izan ditu Ultzamako Euskara Zerbitzuak, ikastetxean abian jartzeko. Izan ere, euskalkia ahulduta dago, batik bat, gazteen artean. Helduen euskalduntzeari dagokionez, berriz, Larraintzarren AEK euskaltegia dago. Egun, 43 ikasle daude matrikulaturik, lau taldetan. Euskaltegiaren lanari esker, arestian aipaturiko belaunaldi erdaldunean nolabaiteko zubia sortzen ari da.

Azken urte hauetan Ultzamako ibarrean errekuperatzen ari da euskara pausoz pauso, eta gelditu da hizkuntzaren galtze prozesu hori. Belaunaldi berriak izango du egoerari buelta emateko giltzarria, eskolan ikasitako euskara harreman eta funtzio sozial guztietarako ahotan badarabil.