“Hizkuntza, gauza guztien gainetik, komunikatzeko tresna da”. Esaldi zentzuzkoa dirudi honakoak, baina askori oilo-ipurdia jarri zion Eguberritako diskurtsoan Miguel Sanz Nafarroako Gobernuko presidentearen ahotik hori entzuteak. Euskarazko hedabideei emandako diru laguntzen murrizketa ikaragarriaz ari zen Sanz presidentea, eta inplizituki aditzera ematen du euskarak ez duela komunikatzeko gaitasunik beste “hizkuntza komertzialen” parean.

Noizbehinka, horrelakoak entzun izan dira politikari edo iritzigile zenbaiten artean, euskararen gaineko topiko eta mitoak guztiz gainditu gabe dauden seinale. Zentzu horretan, euskal imajinarioaren bilakaeraz jabetzea bezain garrantzitsu zaigu horren kontra egin zutenei kasu egitea. Juan Madariaga UPNAko irakasleak horixe egin du bere Anthology of Apologists and Detractors of the Basque Language liburuan (Euskal hizkuntzaren apologisten eta kontrakoen antologia).

Euskara “kutsatu gabearen” ideia

Juan Madariagaren ustetan, “pirueta legitimatzailea” egin zuten euskaldunek duela bost mende. Antza, euskal imajinarioa osatzen zuten elementuak ez dira, berez, soilik euskaldunenak. Hizkuntzaren antzinatasuna, noblezia, fedea... horiek espainiar monarkia justifikatzeko ere erabili izan ziren, baina ordukoek euren probetxurako moldatu zituzten eta “benetako espainiarrak” bilakatu ziren euskaldunak.

XVI. mendeko euskal historialari batek zabaldu zuen batez ere mitoa, Esteban de Garibayk. Beste herri batzuetan ere ohikoa zen kondairari heldu zion: Tubalek ekarri zuen hizkuntza bazter honetara, orduz geroztik bazter honetako jendeak ez ziren sekula garaituak izan, garaituak izan ez zirenez “kutsatu gabe” eta noble izaten jarraitzen zuten guzti-guztiek, eta horren froga garbiena zein da? Euskara.

Tubalismoak eta bere barianteek (vascocantabrismoa, vascoiberismoa...) teoria arrunt bitxiak defendatu izan zituzten. Esaterako, toponimiaren jatorri biblikoa azalduz –Aralar armeniarren Ararat santuarekin identifikatuz–, edo burdinaren erabilera noblea goraipatuz. Ideia hauek guztiak, erabat normalak ziren beste lekuetan ere, zientziak bete ezin zuen esparrua nolabait betetzeko modua baitzen.

Pentsamolde horrek birmoldaketak izan ditu Euskal Herrian, baina Madariagaren iritziz, oinarrian bere horretan iraun du XIX. mendera arte. Bere ustetan, euskararen protagonismoak, hizkuntzarekin baino, hizkuntz komunitatearen nortasunarekin du zerikusia. Alegia, foruak defendatzeko erabili izan zela hizkuntza –salbuespenak salbuespen–; Espainiarekin egindako “paktua” sostengatzeko, esan nahi da. Beraz, eraikin horren osagai nagusiena euskara da, baina foruak dira bere oskola.

Hizkuntzaren berezia: “Grosero y bárbaro”

Duela gutxi honela zioen Juan Carlos Etxegoin Xamar-ek El Diario Vasco-n: “Mendeak daramatzagu hainbat topiko faltsuri bueltaka, euskara bereizten duten bi ‘anormaltasunekin’ zerikusia dutenak: gramatikalki isolatua dela eta Historiaurretik bizirik iraun duela komunitate linguistiko bezala”.

Euskararen “anormaltasun” horiek harridura sortzen zuten –eta sortzen dute– atzerritarrengan. Baina euskal imajinarioaren alde egiteko bezala, kontra egiteko ere erabili izan zen –eta erabiltzen da– hizkuntzaren berezia. Juan Mariana XVI. mendeko Talaverako jesuita da zutarri nagusia gure hizkuntza gutxiesteko orduan: “Sólo los vizcaínos [euskaldunak] conservan hasta hoy su lenguaje grosero y bárbaro, y no recibe elegancia, y es muy diferente de los demás”.

Gaur egungo “piruetak”

Gaur, badakigu XVI. mendetik kasik orain arte iraun duten aurreiritzi eta mitoek ez dutela zentzurik. Esaterako, adituek badakite euskara ez zela hizkuntza isolatua izan, Europako “autopista batean” bizi eta “egokitzen jakin izan duelako”, Xamar-ek dioen bezala.

Harrigarriena da, oraindik orain, zenbait diskurtsotan antigoalekoa zaigun eztabaida haren arrastoak han-hemenka aurkitzea. Batzuk euskararen erabilera indartzeko politiken kontra aritzen direnean, eta beste batzuk botere guneetatik hartzen diren erabaki ulertezinak justifikatzeko orduan, “pirueta” nabarmena egiten dute, eta askotan, euskara goratzeko sortu ziren mitoetan oinarritzen dira orain, euskararen kontra egiteko.