Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
ostirala 2024ko azaroaren 29an
Gorrien eta abertzaleen aitzindari
- Atharratzeko Chahoren (1811-1858) bizitza eleberri erromantikoa da. Euskal abertzaletasunaren aitzindaritzat jotzen dena, ezkertiarra eta laikoa zen. Pentsaera deserosoa zuenez “ameslarien” ziegan giltzaperatu dute batzuek. 150 urteren ondoren, bere ideiak bizirik dira.
Jaio zen urtean erromantizismoa Napoleonen Europa birrinduaren gorotzetatik loratzen hasia zen; Mitxelenaren hitzetan, “euskal erromantiko ez atzeratu bakarra” sortu zen bera jaio zen urtean.
Dani Blanco
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Hagitz izan dira Chahori erantsi dizkioten izenondoak: erromantikoa, esoterikoa, iluminatua, distiratsua... Arrisku itzela etiketa estuetan harrapatzeko. Patri Urkizuk –haren bizitza gehien ikertu duenetakoa– artikulu hau idatzi aurretik zera ohartarazi dio kazetariari: ezin da betiko topikoetan erori, Chaho, batez ere, poeta eta idazle bikaina izan zen. “Mitxelenak dio euskal kazetari saltsa-maltsari horietakoa zela, baina euskal kulturaren eta herriaren aldarrikatzaile izan zen” dio literaturan adituak.
Basabürüko herri koxkor bat zen Atharratze XIX. mendean. Jauregirik jada ez zuen arren –XVIII. mendean birrindu zuten kanta sonatuan agertzen den Luxeko jaunarena– antzinako merkataritzaren distira zerion arbelezko teiletan. Zuberotarrak gorriak eta bi ikusiak ziren Iraultzaz geroztik: Asanblea Nazionalak foru eskubideak ezabatu zituen, ogia garesti zegoen eta gizonak Errusiako kanpainan izozturik. Horrelaxe hazi zen Joseph-Auguste Chaho Lagarde, egun ostatu bihurturik dagoen etxe dotore batean, hiriko ordokian.
Familia jantziko semea zen, aita uxerra zuen eta amaren abizena Mauleko Ohienartia etxearekin loturik zegoen. Bere biografo Gustave Lambertek Chaho hil eta gutxira idatzi zuen zazpi anai-arrebatan kuttunena izan zuela amak hasieratik. Eta hasieratik izan zituen liburuak arnasbide, Oloruera ikastera joan zenean le petit philosophe deitzen omen zioten. Bearneko hiri horretako seminarioan hainbat urte igaro zituen Chahok humanitateak estudiatzen.
Chahotarrek Zuberoako jendartean biziro hartu zuten parte. Lagunen sare zabal bezain sendoa zuten aitaren lanbideari esker eta horietako bat izan zen Pierre Topet Etxahun. Koblakari barkoxtarrarekin harremana aita eskribauak hasi zuen, Etxahunen defendatzaile izan baitzen bere auzi dohakabean. Orenean aurrera, laudoriozko bertsoak idatzi zizkion bardoak bere fidantziako lagun izan zenaren semeari:
Mousde Chaho Atharratze,
adinez zirena gazte
bena ezta zaharrik ere,
dinik haboro, jakite,
ez jente talent handietan,
dinik hainbeste berthüte.
Bertso hori 1849an idatzi zuen Etxahunek eta jadanik politikagintzan zebilen Agosti Chahorentzat marketin izugarria izan zen, barkoxtarraren koplak arras ezagun egiten baitziren orduan.
Atharraztar gaztea Paris handira joan zenean Antoine Abbadia ezagutu zuen bertan. Biek parekotasun ugari zituzten: Adin bertsukoak ziren, biak hasi ziren Sorbonako unibertsitatean zuzenbidea ikasten eta biak ziren euskaltzale eta abenturazale. Laster adiskidetu zen zuberotar parea eta euskarazko gramatikaz ikerketa egin zuten elkarrekin, Chahok “zazpi escal herrietako eskualduner ” zuzentzen diena.
Ezagun denez, Antoine Abbadia mundua deskubritzera abiatu zen –anaia Arnaud-ek lagunduta–, eta esplorazio geografiko horiekin Frantziako jakintsuen Olinpoa ukitu zuen, alegia, kondekoratua eta errespetatua izan zen, bere lagun Chahoren ahanzturaren aldean. Zergatik baina? Ez ote du Atharratzekoaren pentsaerak zerikusirik horrekin? “Bere pentsaera gaizki kontsideratua zegoen, apaizen artean batez ere, oso kritikoa eta oso gorria zelako” dio Urkizuk.
Memento hartan Paris zen Europako korronte ideologiko berrien eta intelektualtasunaren hiriburua, eta L’Arsenal liburutegia mugimendu horien guztien zilborra. Charles Nodier liburuzain ospetsuak leku horretan babestu zituen orduko literato eta pentsalariak Frantziako erromantizismoari bide emanez. Eta hara non aurkitzen dugun urte horietan Chaho, biblioteka hartara joan etorriak eginez, Victor Hugo, Alexandre Dumas eta etorkizuneko beste izen handi ugarirekin batean. Zuberoako Urdiñarben duela hogei urte egindako Agosti Xaho pastoralean –Jean Michel Bedaxagarrek idatzia– ederki antzeztu zituzten L’Arsenaleko arratsalde haiek: “Ikhasle khartsü bat baizik segür enuzü besterik!” esaten dio Chahok Nodierri.
Ezbairik gabe, Paris izan zen gure idazlearen irudimena piztu zuen hiria, “mirakulutsua eta paregabea” bere hitzetan. Eta bizkor hasi zen argia egiten; 1834an euskarazko lehen liburua idatzi zuen: Azti Begia. Poeta azti bihurtzen dela diote zenbait teoriek eta horrelakoxe zerbait pasa omen zitzaion Chahori euskal kosmologiako lehen lan horretan. Urte berean argitaratu zuen Paroles d’un voyant (Azti baten hitzak), Lammenais-en Paroles d’un croyant-i (Sinestun baten hitzak) erantzunez. Ez ziren nolanahikoak itzal handiko filosofoari bota zizkionak.
Hego Euskal Herrian Lehen Gerra Karlista piztu zenean, Agosti Chaho karlisten alde agertu zen lehen mementutik: “Nabartarrek badute Errege, Bizkaikoek Jauna, Don Carlos dugu errege-jaun hori” dio bere liburuetako batean. Jakina, historialari askok galdera hau egin izan dute: nola liteke Chaho iraultzaileak –errepublikarra eta antiklerikala zen– karlismoa bezalako ideologia erregezale eta ultrakatolikoa defendatzea? Bistan da idazleak karlismoaren ikuspegi berezia zuela; beretzako euskaldunak matxinatu egin ziren foruak defendatzeko eta ez Carlos erregegaiaren alde zeudelako. Urte batzuk geroago Karl Marxek gauza bera esango zuen New York-eko egunkari batean, alegia, karlismoa herri mugimendua zela eta ez erreakzio atzerakoia. Beraz,
Chahoren abertzaletasunaren puntu kardinalak hauek ziren: geografia, historia, hizkuntza eta herri eskubideak.
1835eko martxoko egun batez Chaho Paristik Nafarroara abiatzen da, Frantziako gizarteari ezagutarazteko “euskaldunen federazioa ez dela instituzio zaharkitua”. Kontrabandista batzuek pasatu zuten mugaz bestaldera. Lesaka, Goizueta, Leitza, Ezkurra, Erasun eta Uitzin barrena ibili ondoren Lekunberrin finitu zuen abentura ttipia. Eugène Goyheneche ikerlariak idatzi zuenez –Chaho beraren hitzak aintzat hartuz–, zuberotarraren adierazpen abertzaleek Don Carlosen “kamarillaren mesfidantza” sortu zuten eta horregatik agindu zioten Iparraldera itzultzea.
Bidaia horretatik liburu bat atera zen: Voyage en Navarre pendant l’Insurrection des Basques. 1830-1835 (Nafarroara bidaia euskaldunen matxinadaren garaian. 1830-1835). Kazetaritza lana izateko jaio bazen ere, bidai-literaturarekin zerikusi handiagoa duen liburua da, Chahoren pentsaera eta irudimena ederki islatzen dituena. Zumalakarregirekin izaten duen elkarrizketa da horren erakusgarri –nahiz eta Justo Garateren ustez ez ziren nehoiz elkarrekin izan–.
Baliteke Nafarroara eginiko bidaia hark Chahoren kazetari sena iratzarri izana. Izan ere, Tolosako (Frantzia), Parisko eta Baionako hainbat aldizkaritan aritu zen lanean –Revue de voyans, Trilby...– eta tartean, beste hamaika zereginetan ere bai –kondesen prokuradore, madameen irakasle...–. Baina 1844an bere bizitzan lorratz sakona utziko zion proiektuari ekin zion: Ariel aldizkaria.
Fermin Arkotxa sortzez baigorriarrak hamar urte baino gehiago daramatza Chahoren bizitza eta obra aztertzen. Egun Sorbonako unibertsitatean ari da tesia egiten eta Ariel aldizkaria goitik behera arakatu du horretarako; nehork baino hobeto ezagutzen ditu horko edukiak. “Kazeta sortu eta lehen egunetan ‘duelo’ probokazioak jaso zituen Chahok. Hitz bat nahikoa izaten zen ezpataz edo pistolaz borrokatzeko” dio ikerlariak. Chahoren bizitzak nobela baten osagaiak ditu eta ez da harritzekoa zenbaitek atharraztarraren irudia baliatu izana. Arkotxak bi idazle aski ezagunen kasuak aurkitu ditu: bata, Theóphile Gauthier parnasianismoaren sortzailearena, bere eleberri batean Chaho euskarako irakasle gisa agertzen du; bestea, Flora Tristan feministarena, Méphis izeneko liburuko pertsonaia nagusietako bat bilakatu zuen gure poeta. Sozialismoaren aitzindari –eta Gauguin margolariaren amona– izan zen emakume honek bertatik bertara ezagutzen zuen Chaho.
Ariel-ek iraun zuen bitartean (1844-1852), Chahok intentzio osoz jarri eta aldatu zizkion goiburuak –Courrier des Pyrenées, Courrier de Cantabrie de Navarre, Courrier de Vasconie eta Le Républicain de Vasconie–, bere pentsamoldea zabaltzeko tresna ezin hobea baitzuen. 1845ean “Aitorren kondaira” publikatu zuen bertan; oihartzun handia izan zuen mitoak –ostera, Navarro Villosladaren Amaya eleberri historikoaren bidez zabaldu zen– eta euskaldunen alegiari Chahok eginiko ekarpen handienetakoa izan da; egungo “Aitor” izena hortik dator, adibidez. Baina aldizkaria ez zen soilik propaganda politikorako erabili; literatura, zientzia, artea eta nazioarteko gaiak ere landu zituen eta horretaz gain, euskal kanten bilduma osatzen hasi zen Chaho. Kantutegi hori argitaratu gabe egon da duela gutxi arte, Patri Urkizuren hitzetan “XIX. mendeko ederrena eta oparoena” izan arren.
1848an –Manifestu Komunista jaio zen urtean, preseski– iraultzak eztanda egin zuen Europan. Frantzian, krisi ekonomiko larri batek eta langileen aldarrikapenek Luis Felipe erregea tronutik kendu eta II. Errepublika ekarri zuten. Baionako karriketan ere Marseillesaren doinuak entzun ziren, Agosti Chaho zela manifestazio horien buru. Iraultza horrekin politikan bete-betean sartu zen Atharratzeko idazlea eta ondoren egin ziren bozketetan hautagai izan zen.
Chahok berebiziko ahalegina egin zuen aukeratua izateko: Uscal-Herrico Gaseta sortu zuen euskaldunen artean propaganda egiteko; Jean Pierre Duvoisin idazle ainhoarrarekin sekulako hika-mikak izan zituen; eta Jean Martin Hiribarren apaizaren babesa lortu zuen, Elizaren etsai amorratua izanik ere. Baina boto gutxirengatik ez zen diputatu atera, ezta legebiltzarkide ere. Porrot horietaz eta bere buruaz trufatzeko, bere hilarrian honakoa jarriko lukeela esan zuen behin: “Hemen datza Agosti Chaho, deusere izan ez da, diputatu izatera iritsi ere ez baita”. Dudarik ez umore biziko gizona zela.
1851n, Luis Napoleonen estatu kolpearekin, bost urteko erbestera kondenatu zuten zuberotarra. Belgikan ateak itxiko dizkiote –Victor Hugo eta beste adiskideekin elkartzeko asmoz joan zen herrialde sortu berrira– eta buelta hartuta Gasteizera joango da orduan. Arabako hiriburuan igaroko du, desterruan, urte pasatxo, aharik eta aita gaixoturik, Frantziara itzultzea eskatzen duen arte, politikan muturrik ez duela sartuko zin egin eta gero.
Bere bizitzako azken urteak Baionan egin zituen Chahok, poliziak gogaiturik, etxeko bere gelatik kasik atera ere egin gabe. Denbora horretan hizkuntzalaritza landu zuen gehien. Lau hizkuntzatako hiztegi erraldoia idazten hasi zen –euskara, frantsesa, gaztelera eta latina–, baina horrelako lan ziklopeoekin pasa ohi den bezala ez zion amaitzeko astirik eman, lehen zatiaren “M” letraraino besterik ez zen iritsi. Txoriak “atmosferarik gabe bezala”, arnasarik gabe hil zela dio Urkizuk, 1858ko urriaren 23an, 47 urterekin. Baionako apezpikuak nahi ez bezala, Chahoren gorputza Elizaren bedeinkapenik gabe lurperatu zuten lagunek hiriko hilerrian, horretan ere aitzindaria izan zen atharraztarra.
150 urte dira Agosti Chaho hil zela, eta dirudienez, urteurren horrek ez du merezi ospakizun berezirik gure artean. Beharbada, ezjakintasuna da idazle handi honen kondenarik gaitzena. “Ausartzen naiz erratera Chaho ez dela ezagutzen, eta ezagutzen dena biziki zatikatua dela” dio Fermin Arkotxak. Arrazoirik ez zaio falta, bateko eta besteko aurreiritziek estali baitute bere irudia maiz.
Dena den, hori horrela izanik ere, ez dago aitzakiarik ahanzturan erortzeko, pertsonaia garrantzitsua izan baita Agosti Chaho eta egungo pentsaera askoren aurrekaria. Bere hitzak erabiliz, zibilizazio independente bat nahi zuen euskaldunentzat, arte eta zientzien akademia nazional bat, euskararen erabilera esklusiboa eskoletan... Bestalde, hizkuntzalaritzan eta herri jakintzan egindako lana albo batera uztea –zenbaitek haren irudimena aitzakia hartuta egin duten bezala– hanka sartzea litzateke; Chahok erudizio handia erakutsi zuen, esaterako, Beltzuntze bizkondearekin idatziriko Histoire primitive des Euskariens-Basques bilduman, edo euskal ortografiaz egindako hausnarketetan.
Patri Urkizuren ustez, bederen, idazlearen lanak bildu beharko lirateke dibulgazioko edizio zorrotz batean. Bidenabar, ez legoke gaizki orain arte argitaratu ez diren testuei antzeko bidea ematea, adibidez, Bergarako Monzonen jauregitik Euskaltzaindiak egindako dokumentuen kopiei. Azken finean, hori da Agosti Chaho bezalako pertsonaia konplexu baten pentsaera eta jokamoldeak konprenitzeko modu bakarra.
Atharraztarra “sortzez eta bihotzez”
Basabürüko herri koxkor bat zen Atharratze XIX. mendean. Jauregirik jada ez zuen arren –XVIII. mendean birrindu zuten kanta sonatuan agertzen den Luxeko jaunarena– antzinako merkataritzaren distira zerion arbelezko teiletan. Zuberotarrak gorriak eta bi ikusiak ziren Iraultzaz geroztik: Asanblea Nazionalak foru eskubideak ezabatu zituen, ogia garesti zegoen eta gizonak Errusiako kanpainan izozturik. Horrelaxe hazi zen Joseph-Auguste Chaho Lagarde, egun ostatu bihurturik dagoen etxe dotore batean, hiriko ordokian.
Familia jantziko semea zen, aita uxerra zuen eta amaren abizena Mauleko Ohienartia etxearekin loturik zegoen. Bere biografo Gustave Lambertek Chaho hil eta gutxira idatzi zuen zazpi anai-arrebatan kuttunena izan zuela amak hasieratik. Eta hasieratik izan zituen liburuak arnasbide, Oloruera ikastera joan zenean le petit philosophe deitzen omen zioten. Bearneko hiri horretako seminarioan hainbat urte igaro zituen Chahok humanitateak estudiatzen.
Chahotarrek Zuberoako jendartean biziro hartu zuten parte. Lagunen sare zabal bezain sendoa zuten aitaren lanbideari esker eta horietako bat izan zen Pierre Topet Etxahun. Koblakari barkoxtarrarekin harremana aita eskribauak hasi zuen, Etxahunen defendatzaile izan baitzen bere auzi dohakabean. Orenean aurrera, laudoriozko bertsoak idatzi zizkion bardoak bere fidantziako lagun izan zenaren semeari:
Mousde Chaho Atharratze,
adinez zirena gazte
bena ezta zaharrik ere,
dinik haboro, jakite,
ez jente talent handietan,
dinik hainbeste berthüte.
Bertso hori 1849an idatzi zuen Etxahunek eta jadanik politikagintzan zebilen Agosti Chahorentzat marketin izugarria izan zen, barkoxtarraren koplak arras ezagun egiten baitziren orduan.
Paris “mirakulutsua”
Atharraztar gaztea Paris handira joan zenean Antoine Abbadia ezagutu zuen bertan. Biek parekotasun ugari zituzten: Adin bertsukoak ziren, biak hasi ziren Sorbonako unibertsitatean zuzenbidea ikasten eta biak ziren euskaltzale eta abenturazale. Laster adiskidetu zen zuberotar parea eta euskarazko gramatikaz ikerketa egin zuten elkarrekin, Chahok “zazpi escal herrietako eskualduner ” zuzentzen diena.
Ezagun denez, Antoine Abbadia mundua deskubritzera abiatu zen –anaia Arnaud-ek lagunduta–, eta esplorazio geografiko horiekin Frantziako jakintsuen Olinpoa ukitu zuen, alegia, kondekoratua eta errespetatua izan zen, bere lagun Chahoren ahanzturaren aldean. Zergatik baina? Ez ote du Atharratzekoaren pentsaerak zerikusirik horrekin? “Bere pentsaera gaizki kontsideratua zegoen, apaizen artean batez ere, oso kritikoa eta oso gorria zelako” dio Urkizuk.
Memento hartan Paris zen Europako korronte ideologiko berrien eta intelektualtasunaren hiriburua, eta L’Arsenal liburutegia mugimendu horien guztien zilborra. Charles Nodier liburuzain ospetsuak leku horretan babestu zituen orduko literato eta pentsalariak Frantziako erromantizismoari bide emanez. Eta hara non aurkitzen dugun urte horietan Chaho, biblioteka hartara joan etorriak eginez, Victor Hugo, Alexandre Dumas eta etorkizuneko beste izen handi ugarirekin batean. Zuberoako Urdiñarben duela hogei urte egindako Agosti Xaho pastoralean –Jean Michel Bedaxagarrek idatzia– ederki antzeztu zituzten L’Arsenaleko arratsalde haiek: “Ikhasle khartsü bat baizik segür enuzü besterik!” esaten dio Chahok Nodierri.
Ezbairik gabe, Paris izan zen gure idazlearen irudimena piztu zuen hiria, “mirakulutsua eta paregabea” bere hitzetan. Eta bizkor hasi zen argia egiten; 1834an euskarazko lehen liburua idatzi zuen: Azti Begia. Poeta azti bihurtzen dela diote zenbait teoriek eta horrelakoxe zerbait pasa omen zitzaion Chahori euskal kosmologiako lehen lan horretan. Urte berean argitaratu zuen Paroles d’un voyant (Azti baten hitzak), Lammenais-en Paroles d’un croyant-i (Sinestun baten hitzak) erantzunez. Ez ziren nolanahikoak itzal handiko filosofoari bota zizkionak.
Bidaia bat Nafarroara
Hego Euskal Herrian Lehen Gerra Karlista piztu zenean, Agosti Chaho karlisten alde agertu zen lehen mementutik: “Nabartarrek badute Errege, Bizkaikoek Jauna, Don Carlos dugu errege-jaun hori” dio bere liburuetako batean. Jakina, historialari askok galdera hau egin izan dute: nola liteke Chaho iraultzaileak –errepublikarra eta antiklerikala zen– karlismoa bezalako ideologia erregezale eta ultrakatolikoa defendatzea? Bistan da idazleak karlismoaren ikuspegi berezia zuela; beretzako euskaldunak matxinatu egin ziren foruak defendatzeko eta ez Carlos erregegaiaren alde zeudelako. Urte batzuk geroago Karl Marxek gauza bera esango zuen New York-eko egunkari batean, alegia, karlismoa herri mugimendua zela eta ez erreakzio atzerakoia. Beraz,
Chahoren abertzaletasunaren puntu kardinalak hauek ziren: geografia, historia, hizkuntza eta herri eskubideak.
1835eko martxoko egun batez Chaho Paristik Nafarroara abiatzen da, Frantziako gizarteari ezagutarazteko “euskaldunen federazioa ez dela instituzio zaharkitua”. Kontrabandista batzuek pasatu zuten mugaz bestaldera. Lesaka, Goizueta, Leitza, Ezkurra, Erasun eta Uitzin barrena ibili ondoren Lekunberrin finitu zuen abentura ttipia. Eugène Goyheneche ikerlariak idatzi zuenez –Chaho beraren hitzak aintzat hartuz–, zuberotarraren adierazpen abertzaleek Don Carlosen “kamarillaren mesfidantza” sortu zuten eta horregatik agindu zioten Iparraldera itzultzea.
Bidaia horretatik liburu bat atera zen: Voyage en Navarre pendant l’Insurrection des Basques. 1830-1835 (Nafarroara bidaia euskaldunen matxinadaren garaian. 1830-1835). Kazetaritza lana izateko jaio bazen ere, bidai-literaturarekin zerikusi handiagoa duen liburua da, Chahoren pentsaera eta irudimena ederki islatzen dituena. Zumalakarregirekin izaten duen elkarrizketa da horren erakusgarri –nahiz eta Justo Garateren ustez ez ziren nehoiz elkarrekin izan–.
Kazetari erromantikoa
Baliteke Nafarroara eginiko bidaia hark Chahoren kazetari sena iratzarri izana. Izan ere, Tolosako (Frantzia), Parisko eta Baionako hainbat aldizkaritan aritu zen lanean –Revue de voyans, Trilby...– eta tartean, beste hamaika zereginetan ere bai –kondesen prokuradore, madameen irakasle...–. Baina 1844an bere bizitzan lorratz sakona utziko zion proiektuari ekin zion: Ariel aldizkaria.
Fermin Arkotxa sortzez baigorriarrak hamar urte baino gehiago daramatza Chahoren bizitza eta obra aztertzen. Egun Sorbonako unibertsitatean ari da tesia egiten eta Ariel aldizkaria goitik behera arakatu du horretarako; nehork baino hobeto ezagutzen ditu horko edukiak. “Kazeta sortu eta lehen egunetan ‘duelo’ probokazioak jaso zituen Chahok. Hitz bat nahikoa izaten zen ezpataz edo pistolaz borrokatzeko” dio ikerlariak. Chahoren bizitzak nobela baten osagaiak ditu eta ez da harritzekoa zenbaitek atharraztarraren irudia baliatu izana. Arkotxak bi idazle aski ezagunen kasuak aurkitu ditu: bata, Theóphile Gauthier parnasianismoaren sortzailearena, bere eleberri batean Chaho euskarako irakasle gisa agertzen du; bestea, Flora Tristan feministarena, Méphis izeneko liburuko pertsonaia nagusietako bat bilakatu zuen gure poeta. Sozialismoaren aitzindari –eta Gauguin margolariaren amona– izan zen emakume honek bertatik bertara ezagutzen zuen Chaho.
Ariel-ek iraun zuen bitartean (1844-1852), Chahok intentzio osoz jarri eta aldatu zizkion goiburuak –Courrier des Pyrenées, Courrier de Cantabrie de Navarre, Courrier de Vasconie eta Le Républicain de Vasconie–, bere pentsamoldea zabaltzeko tresna ezin hobea baitzuen. 1845ean “Aitorren kondaira” publikatu zuen bertan; oihartzun handia izan zuen mitoak –ostera, Navarro Villosladaren Amaya eleberri historikoaren bidez zabaldu zen– eta euskaldunen alegiari Chahok eginiko ekarpen handienetakoa izan da; egungo “Aitor” izena hortik dator, adibidez. Baina aldizkaria ez zen soilik propaganda politikorako erabili; literatura, zientzia, artea eta nazioarteko gaiak ere landu zituen eta horretaz gain, euskal kanten bilduma osatzen hasi zen Chaho. Kantutegi hori argitaratu gabe egon da duela gutxi arte, Patri Urkizuren hitzetan “XIX. mendeko ederrena eta oparoena” izan arren.
“Agosti Chaho, deusere izan ez da”
1848an –Manifestu Komunista jaio zen urtean, preseski– iraultzak eztanda egin zuen Europan. Frantzian, krisi ekonomiko larri batek eta langileen aldarrikapenek Luis Felipe erregea tronutik kendu eta II. Errepublika ekarri zuten. Baionako karriketan ere Marseillesaren doinuak entzun ziren, Agosti Chaho zela manifestazio horien buru. Iraultza horrekin politikan bete-betean sartu zen Atharratzeko idazlea eta ondoren egin ziren bozketetan hautagai izan zen.
Chahok berebiziko ahalegina egin zuen aukeratua izateko: Uscal-Herrico Gaseta sortu zuen euskaldunen artean propaganda egiteko; Jean Pierre Duvoisin idazle ainhoarrarekin sekulako hika-mikak izan zituen; eta Jean Martin Hiribarren apaizaren babesa lortu zuen, Elizaren etsai amorratua izanik ere. Baina boto gutxirengatik ez zen diputatu atera, ezta legebiltzarkide ere. Porrot horietaz eta bere buruaz trufatzeko, bere hilarrian honakoa jarriko lukeela esan zuen behin: “Hemen datza Agosti Chaho, deusere izan ez da, diputatu izatera iritsi ere ez baita”. Dudarik ez umore biziko gizona zela.
1851n, Luis Napoleonen estatu kolpearekin, bost urteko erbestera kondenatu zuten zuberotarra. Belgikan ateak itxiko dizkiote –Victor Hugo eta beste adiskideekin elkartzeko asmoz joan zen herrialde sortu berrira– eta buelta hartuta Gasteizera joango da orduan. Arabako hiriburuan igaroko du, desterruan, urte pasatxo, aharik eta aita gaixoturik, Frantziara itzultzea eskatzen duen arte, politikan muturrik ez duela sartuko zin egin eta gero.
Pertsonaia ezezaguna oraindik
Bere bizitzako azken urteak Baionan egin zituen Chahok, poliziak gogaiturik, etxeko bere gelatik kasik atera ere egin gabe. Denbora horretan hizkuntzalaritza landu zuen gehien. Lau hizkuntzatako hiztegi erraldoia idazten hasi zen –euskara, frantsesa, gaztelera eta latina–, baina horrelako lan ziklopeoekin pasa ohi den bezala ez zion amaitzeko astirik eman, lehen zatiaren “M” letraraino besterik ez zen iritsi. Txoriak “atmosferarik gabe bezala”, arnasarik gabe hil zela dio Urkizuk, 1858ko urriaren 23an, 47 urterekin. Baionako apezpikuak nahi ez bezala, Chahoren gorputza Elizaren bedeinkapenik gabe lurperatu zuten lagunek hiriko hilerrian, horretan ere aitzindaria izan zen atharraztarra.
150 urte dira Agosti Chaho hil zela, eta dirudienez, urteurren horrek ez du merezi ospakizun berezirik gure artean. Beharbada, ezjakintasuna da idazle handi honen kondenarik gaitzena. “Ausartzen naiz erratera Chaho ez dela ezagutzen, eta ezagutzen dena biziki zatikatua dela” dio Fermin Arkotxak. Arrazoirik ez zaio falta, bateko eta besteko aurreiritziek estali baitute bere irudia maiz.
Dena den, hori horrela izanik ere, ez dago aitzakiarik ahanzturan erortzeko, pertsonaia garrantzitsua izan baita Agosti Chaho eta egungo pentsaera askoren aurrekaria. Bere hitzak erabiliz, zibilizazio independente bat nahi zuen euskaldunentzat, arte eta zientzien akademia nazional bat, euskararen erabilera esklusiboa eskoletan... Bestalde, hizkuntzalaritzan eta herri jakintzan egindako lana albo batera uztea –zenbaitek haren irudimena aitzakia hartuta egin duten bezala– hanka sartzea litzateke; Chahok erudizio handia erakutsi zuen, esaterako, Beltzuntze bizkondearekin idatziriko Histoire primitive des Euskariens-Basques bilduman, edo euskal ortografiaz egindako hausnarketetan.
Patri Urkizuren ustez, bederen, idazlearen lanak bildu beharko lirateke dibulgazioko edizio zorrotz batean. Bidenabar, ez legoke gaizki orain arte argitaratu ez diren testuei antzeko bidea ematea, adibidez, Bergarako Monzonen jauregitik Euskaltzaindiak egindako dokumentuen kopiei. Azken finean, hori da Agosti Chaho bezalako pertsonaia konplexu baten pentsaera eta jokamoldeak konprenitzeko modu bakarra.
Uscal-Herrico Gaseta: Biba Independentzia!
1848ko ekainean euskarazko lehen aldizkaria kaleratu zen: Uscal-Herrico Gaseta. Euskaldunen artean propaganda egiteko helburuz sortu zuen Agosti Chahok, Ariel aldizkariaren euskarazko bertsio gisa, eta bi zenbaki besterik ez dira ezagutzen. Aldizkariak hasieratik sortu zuen eztabaida eta hasieratik izan zituen etsaiak, ezkerretik zein eskuinetik. Fermin Arkotxa ikerlariak honela dio horretaz: “Gutun anonimoak agertu ziren, bereziki Baionako burgesia erregetiarraren egunkarietan. Leporatzen zioten ‘eroa’ zela eta Euskal Herriko ‘gizarte ordena’ irauli nahi zuela. Baina barkatzen ez ziotena zera zen: bere ideia iraultzaileak euskaldunen artean zabaldu nahi izatea”.
Bereziki gogorrak izan ziren Journal du peuple eta l’International-en hitzak, Chahok zenbait apaizekin zuen harremana kritikatuz edo euskara mespretxatuz. Urkizuren esanetan orduko ideiak ez ziren euskararen aldekoak: “Garai hartan argot horiek desagertu egin behar zirela uste zuten, Frantziaren izenean, eta ezkertiar batzuen iritzia ere oraindik bada hori” dio idazle lezoarrak.
Dena den, bizitza laburra izan arren, mezu borobilak bota zituen Uscal-Herriko Gasetak, eta etorkizunerako galdera erretoriko ederra utzi zuen azken zenbakian: “Nork oihu eginen du (...) Biba independentzia! Biba errepublika! Biba Eskual Herria?”. Nabari da galdera desio bihurtzen dela Chahoren erraietan.
Bereziki gogorrak izan ziren Journal du peuple eta l’International-en hitzak, Chahok zenbait apaizekin zuen harremana kritikatuz edo euskara mespretxatuz. Urkizuren esanetan orduko ideiak ez ziren euskararen aldekoak: “Garai hartan argot horiek desagertu egin behar zirela uste zuten, Frantziaren izenean, eta ezkertiar batzuen iritzia ere oraindik bada hori” dio idazle lezoarrak.
Dena den, bizitza laburra izan arren, mezu borobilak bota zituen Uscal-Herriko Gasetak, eta etorkizunerako galdera erretoriko ederra utzi zuen azken zenbakian: “Nork oihu eginen du (...) Biba independentzia! Biba errepublika! Biba Eskual Herria?”. Nabari da galdera desio bihurtzen dela Chahoren erraietan.
Vatikanoaren 'Index'-ean
Parisen zela idatzitako hainbat lanetan alegoriak erabiliko ditu Agosti Chahok bere ideiak ironiaz azaltzeko. Vatikanoak liburu debekatuen Index-ean sartu zituen filosofiazko bere bi idazlan. Zentzu zabal batez harturik, poète maudit bat izan zela esan daiteke, poeta madarikatua.
Euskaratu gabe
Voyage en Navarre-k arrakasta itzela ukan zuen eta agerian utzi atharraztarrak literatur sormenerako zituen dohainak. Frantsesez, alemanez eta gazteleraz hainbat edizio izan ditu liburuak, idazle ezagunen hitzaurre eta ohar kritikoz osaturik gainera. Agian norbaitek azaldu beharko luke zergatik ez den oraino euskaraz argitaratu gure historiaren klasikoa den obra hau.
Fermin Arkotxa: 'Ahal bezain hurbileko Chaho ezagutarazi nahi nuke'
Fermin Arkotxak hamar urte baino gehiago daramatza Atharratzeko Chahoz tesia egiten. Hastapenetan Baiona eta Bordeleko unibertsitateko Euskal Ikasketen sailean aritu zen eta urte bete da Sorbonneko unibertsitateko XIX. mendeko Historia Ikerketa Zentroan buru belarri sarturik dagoela.
Berak dioenez, Parisen, Euskal Herrian baino askoz harrera hobea izan dute bere lanek, “gezurra badirudi ere”. Chahoz eta bere inguruaz bibliografia zabala erabili du ikerketarako –mila erreferentzia baino gehiago bildu ditu dagoeneko– baina batez ere jatorriko iturrietara jo du, argitaratuak izan ala ez. “Ni saiatu naiz postulatorik gabe lan egiten. Aitortzen dut hasi nintzalarik ezer gutxi nekiela Chahori buruz, eta uste dut suerte bat izan dela. Ezagutzeko, ulertzeko egarriak bultzatu ninduen ilunpean zegoena argitzera”.
Gogoa nuke Chahoren pertsonaia, bere osotasunean, bere alde anitzekin, nere ustez merezi duen tokian ezartzea historian, eta bereziki Euskal Herrikoan; nolabait ere, ez Chaho amestu bat, ezta Chaho asmatu bat ere, baizik eta izan zen pertsonatik ahal bezain hurbileko Chaho euskaldunei itzuli nahi nieke.
Chahori buruz asko idatzi bada ere –uste dena baino gehiago–, arazo larri bat bada: idazki horiek, maiz, beraien autoreen kontzepzio filosofiko-politikoek gidatzen dituztela. Horri gehitu behar zaio itxura “ederrez” azaltzen diren ikerketa batzuen arinkeria, historia edo frantses hizkuntzaren ezagutza eskasak, aurreiritziak… Jakina, ez dago beti borondate kontzienterik historia faltsifikatzeko, baina interpretazio okerrez eta hutsune ikaragarriz beteak daude. Horregatik, neofito batendako zaila da bereiztea zerk duen balio eta zerk ez.
Piarres Lafitte apezak, 1941ean idatzi zuen Chaho “euskal ezkertiar abertzaletasun mota baten aitona” zela, “bereziki mendien bertzaldean loratu dena, ‘Eusko Abertzale Ekintza’ izenarenpean”, eta ez zebilen gaizki. Halere, iruditzen zait eragina zabalagoa izan zuela. Adibidez, Sabino Aranari ere sumatzen zaio Chaho nolabait ezagutzen zuela, ez bazezakeen aitortu, ezkertiarra eta laikoa zelako.
1848ko Iraultza arte, argi eta garbi aldarrikatu zuen independentzia Euskal Herri osoarendako, Nafarroa barne. Baina ez da ezkutatu behar, errepublika garaian “Frantziaren batasun banaezina” aldarrikatzen zuela eta independentzia “Hegoaldeko” herrialdeendako bakarrik on iruditzen zitzaiola. Napoleon III.a izan zenak estatu kolpea egiten zuenetik, berriz ere Euskal Herri osoaren independentziaren alde jarri zen.
Bera “errepublikar iraultzailea” eta “gorria” zen, bere burua kalifikatzeko erabiltzen zituen hitzak dira. Eliza eta monarkiaren instituzioak bortizki eraso zituen bere bizitza osoan. Euskal Herriaren independentziaren aldeko zituen ideiak ere ez ziren denen gustukoak. Xehetasun gehiagotan sartu gabe, horiek guztiek esplikatzen dute erregetiar, eliztar eta kontserbadore batzuengandik baztertua eta deskalifikatua izatea.
Batzuengandik diot, apezen eta erregetiarren artean ere adiskide minak baitzituen, argiak eta irekiak zirenak. Jean-Marie Hiribarren apez azkaindarrari gutun batean idazten zion: “Euskal kleroa maite dut, nere herria maite dut denak baino lehen eta denen gainetik”. Haren ideien etsai amorratuenak, Chahoren ideologia edo teoria bereziak bere bertze lanetatik bereizteko gai ez zirenak bederen, edo ez dute haren izena aipatu, edo bi hitzez likidatu nahi izan dute, gure historiatik ezabatu.
Lehenetakoa izan zen euskal kantuak aztertzen, baita bertsolaritza ere. Gainera, Euskal jokoak, dantzak, maskaradak, pastoralak... deskribatu zituen, tartean zer edo zer asmatzen zuelarik, egia da, baina garai haietan jokabide nahiko arrunta zen hori. Arlo horien guztien historia berezietan ere ezin da Chaho baztertu. Hala ere, horretaz hitz egitean, beti arazo beraren aurrean gara: Chahoren teoriek, adibidez euskararen jatorriari buruz, badutela alde berezi bat, maiz beste alde onak ezkutatzen dituenak. Alabaina, jakin beharko litzateke Chahoren kezka nagusietako bat ortografia eta hizkuntza batu baten gabezia zela, eta lan horietaz arduratuko zen hizkuntza akademia bat sortzea proposatu zuela. Ikusten da, euskalgintzan ere bere garaiko euskaldun anitz baino posizio ausartagoak zituela eta ez da arrazoirik hobeki ezagutua ez izateko, harekin ados izan ala ez.
Nere iritziz, Chahok ikusten zuena zen aukera bat Euskal Herriko Foruak gordetzeko. Harendako, Foruek edozein kondizioko euskaldunei biltzar desberdinetan parte hartzeko aukera ematen zieten, horregatik demokratikoagoak zitzaizkion. Gainera, errege-erreginak bota eta Espainia estatu federal bat bilakatuko zela espero zuen berak. Funtsean, Euskal Herria errepublika independente bat izatea zen bere ametsa.
Karlista buruak ez zituen ez denak biziki maite, Zumalakarregi salbuespena da. 1835ean Nafarroara egin zuen bidaiatik, badirudi txistu bizian ihes egin behar izan zuela. Berak dio Don Karlos “zozoaren” –“imbécile” hitza erabiltzen du– gorteko inkisidoreei salatua izan zela.
Zure bi galderen erantzunak trukatuko nituzke: Chaho ez dela ezagutzen erratera ausartuko nintzateke. Ezagutzen dena biziki zatikatua da, eta hori nahasi da eman izan zaizkigun irudi okerrekin. Ondorioz, normala da “ez ulertua” izatea. Nola izan daiteke bestela?
Gauza bat azpimarratu nahi nuke: Chahoren garaia XIX. mendeko lehen erdia da, ez bigarrena, zientzia eta teknikak sekulako aitzinamenduak ezagutuko dituena. Hor daude, hozitzen, prestatzen, eta Chahok hori sumatzen du, badaki aldaketa gaitzak badatozela gizartearen alor guztietan. Alde anitzetatik, bere garaiko gizon erromantiko modernoa zen, eta ez atzeratua.
Bizi osoan Euskal Herria izan zen bere kezka nagusietarikoa eta garaiko egiazko errepublikarra zen gazte-gaztetatik, irakaskuntza publiko laiko eta doan baten aldekoa, prentsa askearen eta hauteskunde demokratikoen defendatzailea... Hitz batez, ororen gainetik uste dut, bere hitzak errepikatzeko, “amodio saindua” ziola askatasunari.
Berak dioenez, Parisen, Euskal Herrian baino askoz harrera hobea izan dute bere lanek, “gezurra badirudi ere”. Chahoz eta bere inguruaz bibliografia zabala erabili du ikerketarako –mila erreferentzia baino gehiago bildu ditu dagoeneko– baina batez ere jatorriko iturrietara jo du, argitaratuak izan ala ez. “Ni saiatu naiz postulatorik gabe lan egiten. Aitortzen dut hasi nintzalarik ezer gutxi nekiela Chahori buruz, eta uste dut suerte bat izan dela. Ezagutzeko, ulertzeko egarriak bultzatu ninduen ilunpean zegoena argitzera”.
Esaguzu, zein da zure tesiaren funtsa edo mamia? Zer nahi duzu erakutsi ikerketarekin?
Gogoa nuke Chahoren pertsonaia, bere osotasunean, bere alde anitzekin, nere ustez merezi duen tokian ezartzea historian, eta bereziki Euskal Herrikoan; nolabait ere, ez Chaho amestu bat, ezta Chaho asmatu bat ere, baizik eta izan zen pertsonatik ahal bezain hurbileko Chaho euskaldunei itzuli nahi nieke.
Orain artean Agosti Chahoz egindako ikerketez zer esango zenuke?
Chahori buruz asko idatzi bada ere –uste dena baino gehiago–, arazo larri bat bada: idazki horiek, maiz, beraien autoreen kontzepzio filosofiko-politikoek gidatzen dituztela. Horri gehitu behar zaio itxura “ederrez” azaltzen diren ikerketa batzuen arinkeria, historia edo frantses hizkuntzaren ezagutza eskasak, aurreiritziak… Jakina, ez dago beti borondate kontzienterik historia faltsifikatzeko, baina interpretazio okerrez eta hutsune ikaragarriz beteak daude. Horregatik, neofito batendako zaila da bereiztea zerk duen balio eta zerk ez.
Askoren ustez bera izan zen euskal abertzaletasunaren aitzindaria. Horrela al da hori?
Piarres Lafitte apezak, 1941ean idatzi zuen Chaho “euskal ezkertiar abertzaletasun mota baten aitona” zela, “bereziki mendien bertzaldean loratu dena, ‘Eusko Abertzale Ekintza’ izenarenpean”, eta ez zebilen gaizki. Halere, iruditzen zait eragina zabalagoa izan zuela. Adibidez, Sabino Aranari ere sumatzen zaio Chaho nolabait ezagutzen zuela, ez bazezakeen aitortu, ezkertiarra eta laikoa zelako.
1848ko Iraultza arte, argi eta garbi aldarrikatu zuen independentzia Euskal Herri osoarendako, Nafarroa barne. Baina ez da ezkutatu behar, errepublika garaian “Frantziaren batasun banaezina” aldarrikatzen zuela eta independentzia “Hegoaldeko” herrialdeendako bakarrik on iruditzen zitzaiola. Napoleon III.a izan zenak estatu kolpea egiten zuenetik, berriz ere Euskal Herri osoaren independentziaren alde jarri zen.
Historialari ugarik bere jarrera sutsua, "irudimen fantasiosoa", esoterismoa... aipatzen dituzte. Ez al da hori bera deskalifikatzeko modua?
Bera “errepublikar iraultzailea” eta “gorria” zen, bere burua kalifikatzeko erabiltzen zituen hitzak dira. Eliza eta monarkiaren instituzioak bortizki eraso zituen bere bizitza osoan. Euskal Herriaren independentziaren aldeko zituen ideiak ere ez ziren denen gustukoak. Xehetasun gehiagotan sartu gabe, horiek guztiek esplikatzen dute erregetiar, eliztar eta kontserbadore batzuengandik baztertua eta deskalifikatua izatea.
Batzuengandik diot, apezen eta erregetiarren artean ere adiskide minak baitzituen, argiak eta irekiak zirenak. Jean-Marie Hiribarren apez azkaindarrari gutun batean idazten zion: “Euskal kleroa maite dut, nere herria maite dut denak baino lehen eta denen gainetik”. Haren ideien etsai amorratuenak, Chahoren ideologia edo teoria bereziak bere bertze lanetatik bereizteko gai ez zirenak bederen, edo ez dute haren izena aipatu, edo bi hitzez likidatu nahi izan dute, gure historiatik ezabatu.
Idazle bikaina izateaz gain, euskalgintzan eta gramatikan asko sakondu zuen. Jabetzen al gara arlo horretan Chahok izan zuen erudizioaz?
Lehenetakoa izan zen euskal kantuak aztertzen, baita bertsolaritza ere. Gainera, Euskal jokoak, dantzak, maskaradak, pastoralak... deskribatu zituen, tartean zer edo zer asmatzen zuelarik, egia da, baina garai haietan jokabide nahiko arrunta zen hori. Arlo horien guztien historia berezietan ere ezin da Chaho baztertu. Hala ere, horretaz hitz egitean, beti arazo beraren aurrean gara: Chahoren teoriek, adibidez euskararen jatorriari buruz, badutela alde berezi bat, maiz beste alde onak ezkutatzen dituenak. Alabaina, jakin beharko litzateke Chahoren kezka nagusietako bat ortografia eta hizkuntza batu baten gabezia zela, eta lan horietaz arduratuko zen hizkuntza akademia bat sortzea proposatu zuela. Ikusten da, euskalgintzan ere bere garaiko euskaldun anitz baino posizio ausartagoak zituela eta ez da arrazoirik hobeki ezagutua ez izateko, harekin ados izan ala ez.
Karlisten alde egin zuen "mugimendu herrikoia" zelako, baina karlisten agintariak ez zituen maite, ezta? Eta zer iritzi zuten karlistek Chahotaz?
Nere iritziz, Chahok ikusten zuena zen aukera bat Euskal Herriko Foruak gordetzeko. Harendako, Foruek edozein kondizioko euskaldunei biltzar desberdinetan parte hartzeko aukera ematen zieten, horregatik demokratikoagoak zitzaizkion. Gainera, errege-erreginak bota eta Espainia estatu federal bat bilakatuko zela espero zuen berak. Funtsean, Euskal Herria errepublika independente bat izatea zen bere ametsa.
Karlista buruak ez zituen ez denak biziki maite, Zumalakarregi salbuespena da. 1835ean Nafarroara egin zuen bidaiatik, badirudi txistu bizian ihes egin behar izan zuela. Berak dio Don Karlos “zozoaren” –“imbécile” hitza erabiltzen du– gorteko inkisidoreei salatua izan zela.
Esan liteke Chaho ez ulertua dela? Oraindik ez dela gure artean ezagutzen?
Zure bi galderen erantzunak trukatuko nituzke: Chaho ez dela ezagutzen erratera ausartuko nintzateke. Ezagutzen dena biziki zatikatua da, eta hori nahasi da eman izan zaizkigun irudi okerrekin. Ondorioz, normala da “ez ulertua” izatea. Nola izan daiteke bestela?
Nola deskribatuko zenuke hitz bitan?
Gauza bat azpimarratu nahi nuke: Chahoren garaia XIX. mendeko lehen erdia da, ez bigarrena, zientzia eta teknikak sekulako aitzinamenduak ezagutuko dituena. Hor daude, hozitzen, prestatzen, eta Chahok hori sumatzen du, badaki aldaketa gaitzak badatozela gizartearen alor guztietan. Alde anitzetatik, bere garaiko gizon erromantiko modernoa zen, eta ez atzeratua.
Bizi osoan Euskal Herria izan zen bere kezka nagusietarikoa eta garaiko egiazko errepublikarra zen gazte-gaztetatik, irakaskuntza publiko laiko eta doan baten aldekoa, prentsa askearen eta hauteskunde demokratikoen defendatzailea... Hitz batez, ororen gainetik uste dut, bere hitzak errepikatzeko, “amodio saindua” ziola askatasunari.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Mikel Garcia Idiakez
#2
Danele Sarriugarte Mochales
#3
#4
Jenofa Berhokoirigoin
#5
Kanal honetatik interesatuko zaizu: Agosti Chao
2018-11-06
ARGIA
“Agosti Xahoren biografikoa” aurkeztuko du Asisko Urmenetak Atharratzen
AztiHitza. Agosti Xahoren biografikoa. Hala du izenburu Asisko Urmenetaren azken lanak. Azaroaren 24an Xahoenean aurkezpen ilustratu-musikatua egingo du 19:00etan. Jan-edana izango da tarteko eta 21:00etan Patxi Saizek kantaldia eskainiko du.
Eguneraketa berriak daude