Gorputz sendo eta bukaera irregularrekoa, makila huts diren letra-mota aseptiko eta funtzionalekin ikustekorik ez du batere euskal tipografiak. Nabarmena eta harroa da, oso agerikoa, oharkabean pasatzen ez dena. Forma klasikoenetan azaltzen delarik, ikusi orduko ezagutzen eta identifikatzen dugu, ezaugarriak zehatz-mehatz definitzen asmatuko ez badugu ere. Astuna, betegarria egiten da maiz, bereziki hitz urriko izenburuez gaindi baliatzen denean. Bihurra eta ulergaitza, zenbaitetan.

Euskarriaren arabera kutsatzen dituen ezaugarriak bere nortasun handi horren adierazle dira: artisau eta tradizional ageri zaigu egurrean edota elikagaien etiketetan; dotoreago, harrian, etxeen atarietan; modernitatetik urrun xamar, zahar kutsuan eta kasik atzerakoi, prentsan, liburuetan.

Hunkigarria zaigu, era berean. Hemengo izaiteari eta geografiari guztiz atxikia, ez dugu, demagun, janari izoztuen enpresa multinazional baten izen finlandiarra itxuratzeko imajinatzen. Ez genuke, halaber, holding atzerritar baten aurkezpen orrietan edo logotipoan erraz ametituko, haren fundatzaileei euskal jatorririk ebatzi gabe.

Horrelakoxea da, beraz, geure tipografia hori: askotxok esanda, erabilera estu xamarrekoa. Gure bazterrotan nonahi aurkitzen da, haatik. Esaterako, bide-seinaleetan, herrietan ongi etorria ematen diguten paneletan, karrika izenak azaltzen dituzten plaketan, negozio eta dendetako toldoetan, kamioien aurrealdean, gune turistikoetako oroigarrietan, oinetakoen azpiak garbitzeko ipintzen diren lanpasetan, etxe izendunen atarietan, afitxetan, apaingarrietan... Eta, jakina, artisautza lanetan, tradizioari lotutako elementuetan edo itxura hori eman nahi duten produktuetan, bertako elikagaietan. Baita nazionalismoari edo euskaltzaletasunari loturiko hainbat alderdi, elkarte eta erakundetan nahiz administrazioan. Adibidez, Seaskaren, EAJren eta Eusko Jaurlaritzaren logotipoetan.

Historia apur bat

Iturburura jotzen hasita, Roman estiloa edo erromanikoa dugu gure idazketa-molde honen abiapuntua. Erdi Aroa, beraz.
Erromatarren inbasioak harrian landu beharreko ikur eta forma berriak ekarri zituen. Ez, ordea, karaktere horien lortzeko lanabes aproposak. Bertako artisauek, metalgintza teknikak ikasi gabeak artean, hizki latinoak zizelatzeko modu berezia asmatu behar izan zuten, haien gubien ahalmenari egokiago zitzaien sistema: erromatarren antzean sakon tailatu beharrean, harria karraskatu egiten zuten letraren inguruan. Hau da, baxuerliebean aritu beharrean, kanpora nabarmentzen zuten irudia.

Bestalde, oso familia gutxiren esku zegoen jardunaz ari gara hizketan; transmisio bisual eta etxekoi baten fruitu den lanbideaz; oinordetzan hartzen den tradizioaz. Ez da, beraz, harritzekoa, herri jakin bateko antzinako fatxada guztiek ezaugarri berberak erakustea edota, kasuren batean gertatu den gisan, herri bereko inskripzio guztiek akats ortografiko berbera erakustea.

Haranetan garatu, mantendu eta bereizitako molde horiek Louis Colas abadeak egindako lan itzelari esker heldu dira, neurri handi batean behintzat, gaurko egunera. Colasek, 1888tik hasita, erromesaren makila hartu eta bazterrik bazter arakatu zuen Euskal Herriko geografia osoa. Urteak eman zituen elizetan, baserrietan, hilerrietan aurkituko zituen inskripzioak biltzen eta sailkatzen, gaur galduta edo desagertuta dauden adibide asko katalogatuta utziz.

Lan osatu bat baino gehiago, euskal tipografiaren entziklopedia dugu euskal estetikaren defendatzaile sutsu honek batu eta bere diruz argitara eman zuena. Patrikak hustuta eta publikoak erakutsitako arreta eskasagatik etsita, mundutik erabat aparte eman omen zituen bere azken egunak.

Oraindik orain, iturri zaharretatik edan nahi duen tipografoak, bertsio modernoagoa sortu nahi duen diseinatzaileak edota gaiaren muinera heldu nahi duen adituak Grafía, ornamentación y simbología vascas a través de mil antiguas estelas discoideas Colasek utzitako lan bakan horretara jotzen du ezinbestean.

Euskal tipografiak argia ikusi zuenekoa

Euskal Pizkundea deituriko garaiak haizatu zuen euskal tipografia eta Txiki Zabalo grafista handiaren belaunaldiak finkatu, haren erabilera. Joan den mendeko hastapenean, bereziki 20 eta 30eko hamarraldietan nagusitutako giro hartan guztiak behar zuen bere kolore eta bandera, guztiak marka eta bereizgarria.

Euskara bera ere garbitasun bikoitz baten ikur bihurtu zuen purismo sabindarrak. Hizkuntzak mantxarik gabea behar zuen izan nola Jainkoarekiko, hala Aberriarekiko. Eta hari lotutako guztia behar zen erderatik desberdindu, alfabetotik eta letra moldeetatik hasita.

Karteletan, liburu azaletan –Txomin Agirreren Garoa kasu– euskal tipografiaz eginiko adibideez gainera, Grafía y ornamentación popular vasca anaia Pablorekin batera ondutako lan bikaina utzi zigun Txiki Zabalok, Martin Txilibitu edota Xabiertxo bezalako lanen ilustratzaile ezagunak.

“Kezka bera zuten Zabalo anaia biek –azaltzen du Joxean Muñoz Otaeguik, Txikiren gaineko webgunean–, gauza berari begiratzen zioten, hizkietan Txikik eta apaingarrietan Pablok: erabilgarria izango zitzaien tradizio posible bati”. “1947an argitaratutako liburu honek –jarraitzen du– badu testamentu baten kutsua. Erbestean egina da lana: Ingalaterran zen Txiki; Venezuelan, Pablo. Itsasontziz bidaltzen zizkioten lanak elkarri. Ingalaterran marraztu, Venezuelan idatzi eta osatu, Argentinan argitaratu, Euskal Herrira ezkutuan ekarri, liburu bakoitza abentura heroiko bat zen garaiaren ikur da euskal ikurren bilduma eder hori. Zabalo anaien kemenari esker, dokumentu sistematizatu bat jaso genuen, muestrario oso bat, 70etan garatuko zen ‘berezitasunaren estetikaren’ susperraldian lanabes garrantzitsua eskainiko zuena. Horrela egin zuen Erdi Aroko tipografien aldaera lokalak idazkera nazional bihurtzearen prozesua”.

Garai digitalerako pausoa

70 eta 80ko hamarraldietako masifikazioak kasik topera eraman ostean, karga ideologikoetatik libre antzean eta euskal hizkuntzarekiko loturak aski etenda heldu da XXI. mendera. Bereziki inportantea, zentzu horretan, Thierry Arsaut-ek euskal tipografia eredu digitalera eta guztion ordenagailuetara ekartzeko egindako ahalegina.

Tipografista honek, Ramuntxo Partarrieu margolaria lagun zuela, hainbat urtez ikertu eta diseinatutako familia zabal bat ipini zuen salgai 2001 urtean. Hamalau letra-motaz osaturiko bilduma, hain justu, Euskara izenburupean aurkeztua.

Hego Euskal Herrian nagusitu ziren letra lodikoteetatik hasi eta Lapurdiri propioago izan zaion molde fin eta estilizaturaino, oraino ezagutu den bilan txalogarriena dugu Arsautena, nahiz eta artean diskete formatoa gainditu gabea duen.

Iturri esanguratsuak nahiz hilarri edota kutxak behin eta berriz estudiatzeaz gainera, esker txarreko lan handiak hartu behar izan zituen bilduma hau software batean plazaratzeko. “Hizki-mota hauen ezaugarri identifikagarrienak eta halaber antzinakoenak teknologia informatikoan ematea izan da lanik gaitzena –aipatzen zuen lana aurkeztu zuelarik–. Letraren simetria perfektua, eskuz eginda kasik ezinezkoa den hori, tekla bat sakatu hutsez lortzen da ordenagailuetan, baina horrek ikutu hotza ematen dio karaktereari. Hoztasun hori bera gainditzea edota berez duen lodiera aldakorra taxutzea izan dira nire buruhausterik handienak. Puntako teknologia erabiliz garai bateko grabatuak itxuratzea izan da beti helburua”.

Mendetako historia luzea baina bereziki azken berrogeita hamar urteotako molde erabilienen bertsio osatuak aurkitzen dira Euskara bildumaren baitan, azalpen historikoz eta erabiltzeko gomendioz hornituta. Esate baterako, Classic deiturikoa, geografia osoan zabalduen aurkitzen den tipografiaren moldea. Esate baterako, Moderna deiturikoa, letra larri eta txiki guztiak biltzen dituen aldaera bakarra, azentu guztiak izaki, beste hizkuntzetan erabiltzeko moduan diseinatutakoa. Edota Ferrus delakoa, 1930 urtean sortua, Frankoren diktaduraren debekua jaso ostean, zenbait euskaldun eta errepublikarrek Ipar Euskal Herrian ezkutatu zutena, inprentan erabiltzeko diseinatutako letra bakarra.

Euskal tipografi familia honen datu anekdotikoena 2001eko martxoan Bilbon antolatutako nazioarteko enkanteak eskaintzen digu. Hinrich Sachs alemaniar jatorriko artistaren ekimenez eta Consonni etxearen bitartez, hamalau letra-mota hauen softwarea eta ustiapen informatikoaren eskubideak ipini ziren salgai, 70.000 euroko gutxieneko preziotik abiatuta. Euforiak bost minutu eskasetan apaldu ziren, eroslerik ezean bertan behera gelditu baitzen enkantea.

Sortzaile eta diseinatzaileen ekarpena

Klasikoez gainera, forma horietan inspiratutako tipografia berri bat baino gehiago plazaratu da azken hamarraldi honetan. Estiloa modernizatzeko premia argudiatuz, molde klasikoek dituzten hutsuneak osatzeko nahiz “benetako” tipografia normalizatu bat sortzeko beharrak aipatuz, zorroztasun eta biribiltasunak zuzentzera edota lodiera diferentziak berdintzera jo dute diseinatzaile gehienek. Ezaugarri identifikagarrienak neurri batean kamustera, azken finean.

“Birsortze” horren adibide ditugu, esaterako, Bilbao, Kai, Basque New eta New Euskadi deituriko alfabetoak.

Lehena, besteak beste Bilboko Udalaren ekimenez ondua, Alberto Corazonek diseinatu zuen 2000 urtean. Bertako komertzioari identitate propio baten ezaugarriak erakusten lagun dezakeelakoan, edonork eskuratzeko moduan eta doan ipinita dago Interneten. Oro har, Albertus deituriko letra-motaren kopia izatea leporatzen zaio.

Bigarrena, Kai deiturikoa, Santos Bregaña eta Mikel Enparantza donostiar diseinatzaileek sortu zuten 1997an. Letra mota honek aparteko protagonismoa izan zuen goraxeago aipaturiko enkantean, sortzaileen harridurarako, Euskara familia osatzen duen hamabosgarren tipografia gisan aurkeztu baitzuten hasiera batean. Ez zen, hala ere, enkantera heldu, eta erabiltze eskubideak ordaindu egin behar dira.

Basque New delakoa Eusko Jaurlaritzaren logotiporako sortu zuen Enrique Lucas-ek Visual agentziaren izenean. Eta New Euskadi, berriz, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako turismoa sustatzeko 2006ko kanpaina baten eskutik heldu zen kaleetara. Ernesto Arnáez diseinatzaileak landutakoa da.

Bide seinaleen arautzeak, hainbat tokitan ikusten den gehiegikeriak, modak eta diseinatzaileen berrikuntza egarriak, bada, atzera bidean ipini du euskal tipografia Hego Euskal Herrian. Ez, ordea, Ipar Euskal Herrian, non etxegintzarako euskal estetika ereduarekin batera, ugaltze kasik naturala izan duen eta, aldaketa nabarmenik gabe baina ukitu txikiak onartuz, bide elegante bezain logikoa egin duen. Non, salbuespenak salbuespen, lehen kolpean identifikagarriak egiten zaizkigun ezaugarriak galdu gabe, itxura eguneratua erakusten duen.