Zuetariko askok akaso ez, gazteenek batez ere, baina beste askok gogoan izango dituzue idazlanak makinaz idatzi eta tipexarekin zuzentzen ziren garai haiek. Liburutegietan, auskalo non bilatu beharreko publikazioetan, hara-hona eginez osatzen ziren bibliografien garai haiek. Egun ordea, Interneteko Amazon liburu dendak munduko (ia) edozein bazterretako etxe atarian utziko digu (ia) mundu osoko edozein liburu. Google bilatzaileak erreferentzia liburu asko zentzurik gabe utzi ditu, baita, herrenak herren, Wikipedia lako erreminta batek ere. Eztabaidaezina da dagoeneko web eta euskarri digitalek eragindako lurrikara kontuan hartzekoa dela, bai edukien sorkuntzan duten eraginagatik, bai banaketan edota kontsumoan dutenagatik, baita bizitzeko eta harremanak izateko maneran eragiten ari diren aldaketengatik ere.

Kulturak –kulturaren hainbat adierazpidek gutxienez– desmaterializazio prozesua bizi du. Bilakaera horretan musika genuke aitzindaria, ikus-entzunezkoek jarraitzen diote eta hitz idatzia da, oraindik orain, azken putz, desgogara batzuetan, formula tradizionalei –paperezko egunkari, aldizkari, liburu– atxikia oraino. Hala ere badira, espantuz batzuk, bozkarioz bestetzuk, orain arte ezagutu dugun liburuaren azkena ahotan darabiltenak. Kasu, eskuizkribuek esaterako, inprenta sortu eta ehun urtera funtzionatzen zuten, ez da egia Gutenbergekin bukatu zirena. Handik aurrera baina, apenas izan dute erabilera zabalik. Gauza bera gertatuko ote da edizio tradizionalarekin, orain arte ezagutu dugun liburu moldearekin?

Liburuaren heriotzaz

Jason Epstein estatubatuar editore ezagunak zera zioen, 2001ean, Book Business: Publishing Past, Present and Future (Liburugintza: edizioaren iragana, oraina eta etorkizuna) lanean: “Liburu dendak, egun ezagutzen ditugun moduan bederen, desagertu egingo dira, baita banatzaileak ere. Liburu dendek biziraungo dute, ez hainbeste espezializazioa bilatuz, teknologiaren oldarrari neurria hartuz eta moldatuz baizik. Pentsa dezagun eskaeraren araberako inpresioan edota inpresio digitalean: salmenta puntuan bertan inprima eta koaderna dezakeen makina batetik atera ahalko dira liburuak, adibidez”.

Enrique Murillo idazle eta kazetari espainiarrak, aldiz, liburugintzaren hondamendia iragarri zuen 2006ko Virtudes de un vejestorio (Agure baten bertuteak) artikuluan: “Ez da harritzekoa liburu saltzaileak, liburuak soilik saltzen dituzten komertzio tradizionalekoak behintzat, Google-k dakarren sasi-demokraziaren aurka sutsuki agertu izana. Paperean inprimatutako eta paper-azalez koadernatutako liburuaren heriotzarekin, liburu denden heriotza ere iragartzen zaigu eta, bide batez, denok intui dezakegu deskalabru horrek zeharkako eragina izango duela, diskoaren industriak MP3 eta enparauen deskargarekin jasan duenaren antzekoa: egile eskubideen aurkako mehatxu oso larria da”.

Murillo jaunaz gain, inork gutxik hitz egiten du paperezko liburuaren desagerpenaz, baina asko dira ekoizpen eredu zaharkituaren metamorfosiaz eta berritzeaz mintzo direnak –gogora dezagun: offset tirada handiak, nobedadeen mahaiaren okupazioa, bezeroen bilaketa gorabeheratsua, ekoizpen behar baino handiagoak liburuen itzulerak saihesteko–. Gurean ere hasi dira halakoak. Gorka Arrese Susa argitaletxeko editoreak azaldu digu: “tirada handiak egiteko hobeto offseten egitea, modu tradizionalean. Baina inpresio digitalak ahalbidetzen dizu 10 ale bakarrik egitea, edo 50, edo 100, eta berredizio kasu askotan oso ondo dator, gisa horretan titulurik ez deskatalogatzeko, titulu ahiturik ez izateko (beti aski ale izateko edozein eroslek eskatuz gero)”.

Sareaz

Liburuaren etorkizunari buruzko eztabaida batean argudio hauek erabiliko lituzke teknologia berriak liburuarentzako mehatxu gisa ikusten dituen batek: onartezina da digitalizazioak liburuari egiten dion mehatxua; arriskuan lirateke komertzializazio eta salmenta bide tradizionalak; egile eskubideak ez dira errespetatzen. Azken horien ingurukoa da batez ere usuen erabiltzen den argudioa –gogoratu Murilloren azken hitzak–, baina ahantzi egiten dute, momentuz, autorearen esku dagoela bere lanak copyright edo Creative Commons lizentzien baitan atxikitzea.

Susa argitaletxeak badu esperientziarik horretan: liburuak sarean paratzen dituzte, argitaratu eta handik denbora batera, edota argitaratzearekin batera. Arresek zera dio: “Egile eskubideekin momentuz ez dago arazorik. Susak liburuan argitaratu eta aldi berean webgunean ere bai, idazleek hala nahi baldin badute bakarrik egiten dugu; nahi ez badute ez. Idazlearen baimenarekin egiten dugu hori”.

Baina, horretarako bakarrik balio ote du sareak? Hau da, liburua paperean publikatu eta gero zintzilikatuta uzteko? Txetxu Barandiaran liburuaren sektoreko adituaren arabera, mundu digitalak sorkuntza eremu berriak ere eskaintzen ditu, dagoeneko argitaratu den lana erakusteko aukera eskaintzeaz landa. “Sorkuntza eremu horiek ez dira seguraski agertuko euskarri berriokin jaio eta bizi izan diren pertsonak agertu arte, baina hortxe daude”. Gainera, “sareak erraztu egiten du eremu ezberdinetako jendeak informazio bolumen handiagoa izatea eta sorkuntzaren zabalpenaren ustezko boterea”, Barandiaranen hitzetan.

Hasier Etxeberria idazlea eta blogaria da, eta bere esanetan sarearekin informazioa eskuratzea errazagoa da. “Harremanak sortu eta kudeatzeko tresna bikaina da, idazleak teknologia minimoki menperatzen badu behintzat”. Arriskuak ere igartzen dizkio, ordea: “Idazleak daukan arrisku handietako bat da, sarean apur bat idatzi eta horrekin kontsolatzea, idazteko daukan beharra horrekin asetzea. Alde horretatik distrakzio eta sasi asko sor ditzake sareak, liburuaren eta benetako obraren kaltean. Kalitatearen hierarkia eza ere arriskutsua da eta, batez ere, dena kultura (on) balitz bezala jokatzea. Irizpiderik ez daukanak zabor asko irentsiko du, urrea delakoan”.

Barandiaranek uste du editorearen papera ez dela aldatuko, “katalogo bat, hau da, eskaintza zentzuko eta koherente bat osatzeko irizpidea duen hautatzaile izaten jarraituko du. Beste gauza bat da liburuaren industrian gertatzen ari diren aldaketak, eta katearen parte diren elementu guztiek –editore, banatzaile, liburu saltzaile– helburua eta funtzioa berriz orientatzeko duten beharra”.
Bada kontua bestela hartzen duenik ere. Iban Zaldua idazleak, kasurako, hauxe dio: “Interneten argitaratzeko aukerak zabalduz gero, original txar gutxiago helduko lirateke argitaletxeetara; beti ere, blogetan argitaratzen diren testuak liburu batean biltzea debekatuko balitz, adibidez Euskal Kulturaren Planaren hurrengo edizioan”.

Liburuaren etorkizunez

Liburuaren “etorkizunak”, beraz, liburuaren “etorkizuna”-ren aldean, ez baitirudi datorren eredua bat eta bakarra izango denik. Presentea bezalaxe, bidenabar. Baina oraingoz hibridaziorantz egiten ari da liburuaren industria, mundu digital berriaren eta paperaren mundu zaharraren arteko bizikidetzarantz. Hibridazio horixe litzateke ziurrenik gaur egungo liburuaren munduaren ezaugarririk behinena. Etorkizunak zer ekarriko duen, aldiz, ezinezkoa da jakiten. Intuitzea besterik ez zaigu geratzen.