Historikoa: Urratsez urrats eraman izan den eta gauzatzear dagoen kontzeptu bat…

“Hizkuntza normalizazioa” kontzeptua biziki berria da Ipar Euskal Herriko herriko etxeetan. Nahiz eta erran dezakegun euskara betidanik erabilia izan dela herriko etxeetan, modu “natural” batean izan da, gehienetan ahoz, eta ez egiazko politika bati esker.

Lehen saiakerak euskalgintzaren eraginez

Normalizaziozko lehen saiakerak izan dira euskalgintzaren eskutik. Lehen esperientzia Kontseiluak eraman zuen Sarako udaletxearekin, Bai Euskarari Akordioa Herrietan (BEAH) zabalduz. Hari horretatik, Euskal Konfederazioak (Ipar Euskal Herrian euskararen alde lanean ari diren elkarteen konfederazioa), UEMAren laguntzarekin, 2002 urtean lan arlo berezi bat ireki zuen udaletxeei begira: egiazko hizkuntza normalizazio desmartxa bat proposatuz udaletxeei, Konfederazioaren laguntza teknikoarekin. Beraz, Euskal Konfederazioak herriko etxeak laguntzen ditu, hauek helburuak finka ditzaten eta neurri konkretuak har ditzaten, ondoko urratsak jarraituz:

- Proiektuaren aurkezpena eta hitzarmen baten izenpetzea, herriko etxearen eta Euskal Konfederazioaren artean.
- Euskararen erabilerari buruzko diagnostiko baten egitea, herriko zerbitzuetan.
- Ekintza konkretuetan oinarritzen den garapen plano baten proposatzea.
- Herriko kontseiluak erabakitako neurrien aplikazioaren segipena.

Ber denboran, zerbitzu batzuk eskainiak izan zitzaizkien udaletxeei, batez ere Euskal Kultur Erakundearen eskutik: itzulpen zerbitzu bat, aholkularitza…

2004ko Azaroan, Ipar Euskal Herriko agintari publikoek Euskararen Erakunde Publikoa (EEP) osatu dute. Euskararen Erakunde Publikoa sortua izan da euskararen garatzeko politika publiko koherente bat finkatzeko eta gauzatzeko, eta erabaki botere maila guziak elkartuz desmartxa komun batean. EEPren eginbeharretan sartua izan da: euskararen presentzia garatzea arlo sozialean eta, besteak beste, udaletxeetan.

Euskal Konfederazioa eta EEP ados

Izan diren harremanetan, Euskal Konfederazioak eta Euskararen Erakunde Publikoak adostu dute, abiatua izan zen lana jarraitu behar zela eta udaletxeetan euskararen normalizazioaren ardura EEPri zihoakiola. Jarraipena baldintza onean egiteko eta lekukoaren pasatzea antolatzeko, bi erakundeek hitzarmen bat izenpetu dute. EEPk Euskal Konfederazioak hasitako lanaren jarraitzeko konpromisoa hartzen du eta Konfederazioak eramandako lanak zehazki aurkezten zituen txosten bat idaztea onartzen du. Dokumentu horrek hiru helburu nagusi zeuzkan:

- Desmartxa eta neurrien gauzatzearen aitzinamendu egoeraren argazki zehatz bat osatzea, Euskal Konfederazioak 5 urtez 42 udaletxeekin eramandako lanaren bilan bat eginez;

- Lanaren segidaren hartzea erraztea, oinarrizko erreferentzia bat definitzea, lanaren ebaluaketa eta azterketa ahalbideratzeko.

Euskal Konfederazioak apailatutako txostenak hainbat ohar eta zailtasun zehazten zituen, besteak beste, normalizazio lan honen eramateko beharrezkoak ziren baliabideen eskasa. EEPko agintariak diagnostiko honetan oinarritu dira 2006ko Abenduan onartua izan den Hizkuntza Politika Proiektua (HPP) apailatzeko. HPPko atal oso batek zehazten du zein diren eraman behar diren urratsak euskararen erabilera eta normalizazioa bultzatzeko.

Hizkuntza politika baten egituraketa Ipar Euskal Herriko udaletxeetan

Euskararen Erakunde Publikoak hartu duen erabaki garrantzitsuena izan da “euskara teknikari” sare bat sortzea. “Euskara teknikari”-en perfila finkatu du EEP-ko Administrazio Kontseiluak bi eginbehar nagusi emanez:

- Udaletxeekiko lanaren jarraipena: Euskal Konfederazioak abiatutako lana jarraitu eta garatu –onartuak izan ziren planak gauzatuz, itzulpen zerbitzu bat eskainiz udaletxeei…–;
- EEPk onartutako Hizkuntza Politika Plana egokitu eta garatu beraien eremuan

Horretarako, EEPk proposamen bat luzatu die Ipar Euskal Herriko Herri Elkargo (mankomunitate) guziei: “euskara teknikari” bat kontratatzea, EEP-k postuari doazkion gastuen %50 bere gain hartuz.

“Euskara teknikari”-aren misioak finkatzeko, laguntzeko eta ebaluatzeko, “gidaritza batzorde” bat antolatzen da herri elkargo bakoitzean. Herri Elkargoko eta EEPko ordezkariek osatzen dute “gidaritza batzorde” hori.

Bestalde, EEPko erabakiak finkatzen du “euskara teknikari”-ek sare bat osatzen dutela; EEPko koordinazio pean, teknikariak biltzen dira eta elkarrekin trukatzen dituzte bizitzen dituzten esperientziak, eskualdeka ezagutzen diren zailtasunak edo aurrepausoak. Aldi berean, EEPk zertan dagoen azaltzen du, zer lan mota bideratzen dituen; era honetara, teknikariak lotzen ditu Ipar Euskal Herrian egiten duen lanera eta –molde orokor batean– hizkuntza politikara.

Egituraketa berri baten lehen urratsak

Lehen euskara teknikaria joan den 2006ko urrian lanean hasi da, Hego Lapurdiko Herri Elkargoaren baitan. Geroztik, zazpi euskara teknikari hautatuak izan dira eta sarea osatzen dute: Hego Lapurdin beraz, bai eta ere Nafarroa Beherea, Zuberoa, eta Errobiko Herri Elkargoetan, Baionako eta Biarritzeko hirietan eta Kontseilu Orokorraren baitan.

Egituraketa hori nahiko berria da beraz, eta goizegi da balorazio bat egiteko. Hala ere, jadanik abiatuak izan diren lanen gain –batez ere Euskal Konfederazioarekin izenpetu zuten 42 udaletxeekin planoen gauzatzearen jarraipena–, hainbat ekimen eta arlo berri abiatuak izan dira eskualde bakoitzean: hizkuntza formakuntzak proposatzea eta antolatzea udaletxe zein herri elkargoetako langileentzat, euskarazko tresna informatika batzuen hedatzearen gogoetatzea eta antolatzea eskualde batzuetako eskoletan, sentsibilizazio lan batzuk –euskarazko produktu katalogoaren banatzea, haurrentzako liburuxka baten sortzea eta abar–. Ekimen horiek laguntzeko eta euskara teknikariei eta gidaritza batzordeei baliabide gehiago emateko asmoz, EEPk aurrekontu berezi bat bozkatu du.

Azkenik, hautetsi batzuen kezkei erantzuteko, idazki bat bidali zaie Ipar Euskal Herriko auzapez guziei, EEPko Presidenteak eta Departamenduko Prefetak izenpeturik non adierazten den: “Bizitza publikoan euskararen erabilpenari doakion arau eta legezko esparruari dagokionez, argitu nahi dugu euskara erabil daitekeela frantsesaren parean, dokumentu, zigilu eta komunikazio euskarri ofizial ezberdinetan eta balio juridikoa frantsesezko bertsioek bakarrik dutela. Hau dela eta, euskararen presentzia sustatu nahi lukeen herriko etxe bakoitzari doakio bere jarduera eta erabakiak libreki definitzea. Sustapen lan hori, euskararen behin behineko erabilpen batentzat edo elebitasun osora heltzeko helburuarekin eraman daiteke, gisa guztiz nahitaezkoa delarik frantsesezko idazketa oso baten egitea”. Adierazpen horrek, finkatutako egituraketari eta hizkuntza politikari zilegitasun bat ekartzen die.

Azken hitza

Sortu denetik, Euskararen Erakunde Publikoa, euskararen aldeko hizkuntza politika publikoa antolatzeko oinarri sendoak finkatzen saiatu da. Udaletxeei doakienez, lehentasuna eman izan zaie, jadanik abiatua izan zen lanaren jarraipenaren segurtatzeari, eta egituraketa eta baliabide sendo batzuen finkatzeari.

Hari honetatik dator “euskara teknikari” sare baten osatzea. Hemendik goiti, EEPk hizkuntza normalizazioa udaletxeetan egituratuko du sare honen bidez.

* Christophe Betbeder, EEPko teknikaria.

Duela hilabete batzuk, zaborra biltzeko sistema pneumatiko bat ezartzeko obrak hasi ziren Laudio (Araba) nire herrian. Eta arau orokorretan jasota egon arren, ez zitzaion inori burutik pasa lan horietan erabiliko ziren kartelak euskaraz “ere” ageri behar zirela.

Horrela, “desvío provisional” bakarti batzuk izan genituen aste batzuez kale nagusien sarreretan. Ez zen inor okerraz ohartu, antza. Eta are gutxiago kezkatu. Ustezko zorioneko euskaltzale bat izan ezik, gehienetan eta tamalez gertatu bezala. Ustezkoa diogu, nor den ez dakigulako. Eusko Jaurlaritzaren hizkuntza eskubideak babesteko bulegoaz baliatuta, kexa bat ezarri zuen herri elebidun batean ele bakarreko kartelak jarriak genituelako. “Jaurlaritza”. Orduan bai! Udaletxera iritsi eta alarmak, alarmarako tokirik baldin badago administrazioa bezalako tokietan, piztu egin ziren. Obretarako udal zerbitzu eta enpresaren arteko harremanak hasi ziren eta kartelaren gainean euskarazko testua edukiko zuen xafla bat itsastea erabaki zen.

Hala egin, ozeano-ekaitzak baretu ziren eta... horra hor, inaugurazioetako gortina korritzean “behin desbideketa” barregarri bat ageri zela, herriaren lotsarako. Zentzurik gabeko mezu idatzia baino zentzugabeagoa oraindik hor mantentzea. Dagoeneko eginda daudenez, antza, mantendu behar ditugu.

Hori da Arabako –eta seguru asko gainontzeko herrialdeetako– euskara teknikariok behin eta berriro aurkitzen dugun panorama: euskarari ez zaiola merezi eta behar duen garrantzia ematen.

Eria zaintzeko kolore guztietako enplastoak

Estratosferatik harago dauden agintariek ezagun dute bizi dugun egoera tamalgarri hau, bai. Baina, halere, ezer gutxi –ezereza adierazteko eufemismoa– da egoera hori bideratzeko egiten dutena. Bitartean, eria zaintzeko kolore guztietako enplastoak asmatzen dituzte egun batean bai eta bestean ere: euskara lege, hizkuntza-eskubide, era guztietako siglak (EBPN, HPS, AEBEMET...), berripaperak, hizkuntza eskakizun eta ez dakit zer demontre gehiago sortzeko, jakin badakitenean zauria aurretik garbitu barik, alferrekoa dela tiritak ezartzea.

Zer egin dezake herritar euskaltzale batek EITBren egoitza berrira hurbildu eta harrerarako gunearen atzean “prohibido fumar” erraldoi bat besterik ez duenean aurkitzen? Edo eta bere inguruetan –San Mames futbol zelaia dago gertu– ez aparkatzeko seinaleak “Excepto en días de partido / Alderdi egunetan ezik” mezuarekin nahastuta sentitzen denean?

Euskalmet-ekin gertatua

Lau haizetara zabaldu dira, bestetik, Euskalmet izeneko meteorologia zerbitzuaren abantailak eta onurak. Zinez aitortzen dut erabilgarria eta txukuna dela. Eta xehetasun eta bazter guztiak zaindu direla... hizkuntzari dagozkionak izan ezik, jakina!

Idazki bat baino gehiago bidali behar izan nuen meteorologia zerbitzu horrek eskaintzen duen eguraldiari buruzko herriz herriko informazioan, kontsulta bat egiteko erdal izenak baliatu behar zirela salatzeko, hau da, ezinbestez “Llodio” izena aukeratu behar nuela Laudiori buruzko informazioa bilatu nahi nuenean. Zergatik webaren oinarri eta egituraketa gazteleraz eraiki eta gero euskara agertzeko –agertu “behar” duelako– geruza batez makilatu?

Zer esanik ez, ez nuen erantzunik izan. Etsituta, goragoko mailetara jo nuen, ate joka, ea konponbide bat bilatzen zen, modu batez zein bestez. Eta ereiteak igaliak ekoitzi ditu: duela gutxitik hona euskal izenak –ofizialak direnak baino ez jakina: ea infernura zigortzen gaituzten!– erabil daitezke euskararen bitarteko kontsultak egitean. Baina... erdal izendapenen alfabetoaren araberako hurrenkeran ageri dira, hots, “Laudio” agertzen da “Llodio”-k okupatuko lukeen tokian; argiago esanda: alfabetikoki, Laudio Lesaka baino geroago dugula. Eta tratu iraingarri hori, euskal herri-izen guztiekin. Ondorioa: nahikotxo korapilatsuagoa dela euskaraz bilaketa bat bideratzea gazteleraz baino. Berriz, arbuioa gure hizkuntzari.

Merezi al du gutun gehiago idazten jarraitzeak? Ez al da inor, honenbeste politiko, izendapen zuzeneko kargu, langile, teknikari, kalitate-kontrol edo jesukristoren artean hori gaizki dagoenaz ohartu? Zenbateraino jasan behar dugu herritar euskaldunok oinaze hori?

Aurrekari hau ikusita, zein hizkuntzatan egongo dira herri izenak ondare dokumentalak –Irargi zerbitzuaz ari naiz– kontsultatu nahi ditugunean? Gazteleraz, jakina.

Eta zergatik salatu behar izan nuen, nire herriaren izen ofiziala ez zidatela onartzen NAN egitean? Nork idatzi die Renfe, Repsol, Iberdrola... eta beste batzuei herri izen ofizialak erabil ditzaten? Herritar edo euskara teknikari gizajo baten ardura al da hori? Ala asmatu duten itxurazko kredo horretan sinesten duten gu baino gorago daudenena?

Agintariek ez dute berdintasuna bermatzen

Agintarien zenbat oihu entzun da salatzeko Bilbo euskarazko izenarekin –duela gutxi eta arau izaeraz Euskaltzaindiak berretsia– egiten ari den sarraskia? Bat ere ez. Zergatik jasan behar ditugu “Bilbao gaua”, “Bilbao kultura”, “Bilbao dendak”, “Bilbao garbi”, “Bilbao euskara” izugarri, mingarri, nahasgarri eta ezinezko horiek? Hizkuntza politikan agintea dutenen artean zein alderdikidek esaten dio Bilboko alkateari ez dela zuzena bide seinale guztietatik euskarazko izena ezabatzeko agindua ematea eta “Bilbao izena ere ondo dago euskaraz” dioen zurrumurru hori gezur borobila dela?

Honi lotua, artilleria berbera al darabil Euskaltzaindiak izenen zuzentasunaz hitz egitean Guardia (eta ez Biasteri), Iruñea (eta ez Iruña) edo Bilbo (eta ez Bilbao) direnean? Ala egia esateari beldur diogu, aurrean dugunaren giharren tamainaren arabera?
Zeinek egin dio errieta bere herriaren euskarazko izena “galiziar soinua” hartzen zuelako hedabideen aurrean gaitzetsi eta uko egin zuen zinegotzi, ustez, abertzaleari?

Zein hizkuntzatan aurkitzen ditugu herritarrok abisu, ohar, kartel eta gainontzekoak sendagile, ospitale, Ertzaintza edo antzekoetara goazenean? Ez al da errealitate hori berori ematen Eusko Jaurlaritzaren egoitza nagusian bertan? Non geratzen da berdintasuneko tratua hizkuntzez ari garenean? Dugun egoera hori dugula, premia larriena al da etorkinentzako euskarara hurbiltzeko ikastaroak antolatzea? Zergatik ez horrelakoak agintean daudenentzat? Ala hizkuntza normalizazioan eragin bera dute batzuek eta besteek hartzen dituzten erabakiek?

Udal euskara teknikarien funtzioa

Zer egin daiteke euskararen inguruan gutxienekoak betetzeko ere, funtzionario baten ezezko harroari aurre egin behar diogunean? Zertarako nahi ditugu barne, kanpo, zeharkako edo goitik beherako euskara planak administrazioak berak euskaldundu duen funtzionario batek euskara ez duela sekulan eta ezertan ere erabiliko esaten duenean eta ausardia horrengatik zigor-mehatxuen ordez agintarien errukitze eta lasaitzeak lortzen dituenean?

Eta tartean, hizkuntza-politika eta hizkuntza-politikoen artean dagoen bateraezintasun hori agerian jartzen inor ausartzen ez den bitartean, euskara teknikarion figura asmatu da Manchako Kixoteak goraipatzen zuen Fierabrás baltsamoa bezalaxe, munduko gaitz guztiak sendatzeko balio duena. Hemen gaude, goitik, behetik eta alboetatik datozen frikzioak leuntzeko, amortiguadore lana egiteko, euskararen inguruan presiorik dagoenean teknikariok jasateko, politikarien bizkarrera ez delako sekulan ere eramango.
Egin gabe egin behar da. Itxurak bai baina arazo bihurtu barik. Araban, gainontzeko leku gehienetan bezala, “ez egite gozoa” egoeran eduki nahi da gure hizkuntzaren normalizazioa. Bai euskarari... baina muga batzuekin. Ondo normalizazioa ludikoa den bitartean baina kontuz ahalegin edo konpromisoak inplikatzen dituenean.

Kanpora begirako ekintzak, barrua ukitu barik

Egoera horretan, ekintza magikoen atzetik gabiltza, etengabeki, euskara teknikariok. Beti aldamenekoek egin dutenari begira ea gure udalerrian, euskal artxipelagoko gure irla isolatuan, gauza bera klonatzeko aukerarik dagoen. Beti frustrazio giroan, munduko ahalegin guztiak eginda ere, emaitzak eskasak izango direlako. Baina zer espero zitekeen?

Horregatik, euskararen inguruko ekintzak egin behar dira nahi eta nahi ez: areto hustuetako hitzaldiak, hartzailerik gabeko kanpainak edo aharrausi, –barka–, bertso-saioak. Nola edo hala. Ume eta gazteei zuzenduak, batez ere eta lehentasunez. Ahalik eta gehien. Ez gaude, aitortu behar dut, euskara teknikariok udalekuetako begiraleek darabilten planifikazio estilotik oso urrun. Titulazio gutxiagorekin... Baina egin egin behar dira, hori baita inon idatzita ez dagoen agindu sekretua. Kanpora begira beti, barrukoa larregi ukitu barik.

Eta bitartean eta nahi gabe, negozio errazak eta borobilak egiteko giroa sortu du euskara teknikarion ezinak. Guregana hurbiltzen dira, uneoro, era guztietako eskaintzak, euren benetako prezioa bikoiztu edo hirukoiztuta, kalitate eskasekoak askotan...

Baina berdin dio, “zerbait egin” behar denez, lotsagabe batzuen lapurreta horiek ere onartu behar ditugu. Gaur egun, “euskara” etiketa jartzea nahikoa da erakundeekin negozio ona egiteko. Ez naiz zerbitzuak errentagarri bihurtzearen kontra, baina bai sarritan egiten diren gehiegikerien aurka. Hausnartzeko kontua.

Arabako teknikari urrien prekariotasuna

Gasteiz hiriburua alde batera utziz, bost besterik ez gara berrogeita hamar udalerriz osatutako Araban gauden udaletako euskara teknikariak. Bakar batek ere ez du bere lanpostua jabetzan eta, kasu gehienetan, era guztietako trikimailuak erabili izan dira euren lan-kontratuak “justifikatu” ahal izateko. Hori, ez ahaztu, oro har, agintea abertzaleen esku dagoen probintzia (o! barka: herrialde) batean. Gauzak horrela, nola ez zuten gaizki hartuko Nafarroako agintariek duela gutxi HPSk hara bidalitako ebanjelizazio ordezkaritza? Dugun miseriarekin hangoei erakutsi behar diegu nola egiten den hizkuntza politika duin eta zuzen bat? Ez al da bertakoak iraintzeko modukoa?

Baina, tira. Hauxe da Araban dugun giroa. Ez da txalotzea merezi duen horietakoa baina, hala ere, pozik goaz goizero gure lanera, jakinik hobe dela gutxi egitea ez egitea baino. Gainera, administrazioan ez bezala, irakaskuntzan nabaria da euskararen normalizazioan egindako ahalegina, eta bere fruituak dastatzen hasiak gara.

Ez nuke berriz berakatz-zopa deskubritu nahi izango baina egia da, gauzak daude moduan, normalizaziorako bidean lehenengo eta ezinbesteko urratsa agintariei dagokiela eta ez teknikariei. Kredoen kontua da: esatea ez ezik sinetsi ere egin behar da. Bestela, malkartsu suertatuko zaigu harriz beteriko bide hau.

Zero azpitik abiatu behar

Euskarak, amaitzeko, indarra eta ez ahulezia behar du mendeetan gaztelera nagusi izan den gure herrialdean berpiztu ahal izateko. Zerotik behera dago gure abiapuntua, ondoko herrialdeetan ez bezala. Horregatik, laguntza berezia behar dugu, dela giza baliabideetan dela dirutan, orain arte egin denaren guztiz kontrakoa hain zuzen ere.

Eta Olentzerori zuzendutako desio zerrenda honen barruan, nahiko nuke eskatu, baita ere, hautagai politikoei euskara maitatzearen eskakizuna exijitzea zerrendetara igo ahal izateko. “Maitatze eskakizuna” eta ez “hizkuntza eskakizuna”. Ez al da egokiagoa eta ederragoa normalizazio baterako? Eraiki diezaiogun Arabako euskarari etorkizuna irabazteko behar duen bide zabal eta hornitua eta utz dezagun atzean nire herrian behin batez egin zitzaion “behin desbideketa” hura.


* Felix Mugurutza, Laudioko euskara teknikaria eta Euskaltzaindiko Onomastika Batzordeko kidea.