Duela ehun urteko Euskal Herriaren postala: industria indartzen batik bat Bizkaia eta Gipuzkoan. Sabino Aranak «Euzkotarren aberria Euzkadi da» borobildu berritan, EAJ eta Athletic Club bi talde sortuberri ziren eta «Euskaldun fededun» errefraua ez zen zaharra. Txapela buruan eta ibili munduan, koloniak galduberri ziren Espainiako bazterrean edo auzoan.

Industriaren loraldia pasa eta zerbitzuen ekonomiak bizi gaitu egun. Euskal Herria hiru eremu administratibotan zatikatuta dago eta ezberdintasun nabarmenak dira herrialdeen artean. Bi gerla handi eta Espainiako zibilaren ondoren, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoan euskara fosilizatzear dago, euskaldun elebakarren eskutik. Hainbat euskal herritarrentzat irudikaezina da EAJ eta Athletic gabeko Euskal Herririk. Erlijio katolikoak gurean azken mendean baina, nagusiki, azken 30 urteetan izan duen gainbehera itzela da. Arantzazun nahiz inguruetan 50 urtez azpiko fraide edo abaderik apenas dagoen eta euskal txapela polizi autonomikoaren eta erretreta hartutakoen buruetan baino ez da ageri. Aisia eta dirua ditugu jainko berriak, telebista eta Internet bizimodua irauli diguten gailu bi.

Mundua aldatzeko sortutako marxismo eta komunismoa komuneko zulotik behera joan dira eta egungo gazte gehienek ez dakite/gu haien berri. Erlijio kezka eta gizakia mendez mende kezkatu duten galderen inguruko hausnarketa ia erabat desagertu da gure jendartearen hizketagaietatik. Inoiz baino prestakuntza akademiko handiagoa eta informazio gehiago dugu, hemen eta munduan; baina ezberdintasun sozialak, bidegabekeriak, herrialdeen inbasioak, nahiz arrisku nuklear nahiz ekologikoak, sekula baino handiagoak dira.

Euskal senaren ordezkaritza hartu duen abertzaletasunak, mende osoan gatazka bizi eta hein batean eragin duenak, krisia bizi du. Aldarrikapenak plazaratzeko orduan, jendartean desideologizazioa nabarmena da eta ongizate materiala nagusitu da gehiengoaren helburu ia bakar. ETA erakundea Europan terrorismoa darabilen azken taldea da ia. Prozesuak prozesu, hildako, odol jario, malko isuri, sufrimendu eta gehiegikerien lekuko izan da euskal lurra azken mendean eta, balizko demokrazia aurpegiz, bi estatu boteretsuren zanpagai izaten jarraitzen du. Eskutik hartuta gainera, behar den aldi oro.

Emakumearen askapena ez da eman eta, itxurazko libertatearen aitzakian, etxetik at ere lan egitera behartuak dira egun bikotekide guztiak, etxebizitza duina lortuko badute. Dena den, ohikoak dira bi etxebizitza edo gehiago dituzten famili unitateak ere eta etorkinak dira, nagusiki, baztertuak, diskriminatuak eta lan txarrenetan dabiltzanak; emakume izateaz gain etorkina dena, zer esanik ez.

Aberats kopurua nahiz behartsuenekiko dagoen leizea, hazkorrak biak. Eroso bizi den gehiengo batek agintzen du eta neurri erregresiboak ohikoak dira. Indibidualizazio olde batek nabarmen kutsatu du Mendebaldea esaten diotena, baina munduko nagusigoa lortze bidean den Txina, bestelako sistema batekin dabil -hala ote?-. Munduan energia kontsumoa eteteko saio bat edonork antolatu dezake eta klima aldaketari egozten zaizkio diren eta ez diren arazoak. Ez dugu errauskailurik nahi, baina zaborra ezin konta ahala produzitzen dugu. Umeak bezalakoak gara.

Baina gurean bada aldatu ez den gauza bat. Inork ez dugu hil nahi. Ez lehen, ez orain. Eta euren burua lehergailuz jantzi eta sarraski bat eragiten dutenei, ero eta itsu adjektiboak oparitzen dizkiegu, ezin ulertzearen ezinez. Baina, geronen noraeza (maila guztietan), desideologizazio -Apolo lagunak esango lukeen lez-, hori ulertu eta eramaterik, ba al da?