Bai, interpreta liteke horrela, poema liburua portuan kokatua, gero ipuin bilduma portu giroan... plan baten barruan baleude bezala. Aro bat itxi dela pentsa liteke, nostalgiarena nolabait esateko, baina nik ez dut planifikatzen idatzi behar dudana. Portua aipatu ere egiten ez duten lau liburu dauzkat une honetan abiatuak, idazten hasiak, baina beste batzuk ere buruan dauzkat, habiatuak. Ez dut esango irakiten dauzkadanik, baina hor daude garun zokoren batean, eta agian hemendik hilabete pare batera beste zer edo zerk hartuko du lehentasuna. Eta portua ageri liteke berriz.

Poetagai hura idazle bihurtua da egun, idazle profesionala gainera, horrek suposatzen duen kontradikzio mordoarekin. Jardun horrek, profesionalak, seguruenik, poesia baino goragokorik ez dagoelako ustea erlatibizatzera ekarri nau. Malguagoa naiz ni neu, asko ikasi dut: poesia ez dela bakarrik poeman gauzatzen ahal, adibidez, ez literaturan bakarrik, ez artean bakarrik. Kontu zaharra da, baina nork berak ikasi beharrekoa. Ez dut galdu, zorionez edo zoritxarrez, nerabea nintzeneko xalotasuna, badut naiftasun hori, ez dut osoro poeta izatea gainditu, antza. Ez naiz edertasuna "non-suma" dabilen norbait, baina oraindik ere harritzen naiz. Xelebrea da ezta, xalotasuna adierazteko harriarekin egindako aditza erabiltzea!

Ez naiz aldizka prosa idazten duen poeta, ez dut uste. Literatoek horren maiteak dituzten esaldi gogoangarri horietakoren bat bota behar banu, ba esango nuke bere lanak uzten dizkion tarteetan pertsona izatera jolasten duen izakia naizela, hori dela idazlea. Funtsean, katean dagoen langilearen antzekoa da, baina alderantziz. Nahi beste joko egin litezke Borgesen estiloan bizitza desterrua dela, gure lurra hitzak direla eta abar, idazleon kasuan. Langileak ezin du, bere lurra ez da eguneroko zanpaketa. Artisauak esaten ahal zuen borgeskeriarik, langile industrialak ez.

Zientzia-fikzioa landuko banu ere, edo literatura pornografikoa, beti egongo litzateke niregandiko zerbait idatzian. Grafologiatik ateratzen ahal bada inoren nortasuna, nola ez da ba gurerik egongo, esaterako, gaien hautuan edo epitetoen erabileran? Gezurra dirudi, asmamena martxan jartzen dugunean esaten dugu batzuetan gutaz gehien. Baina zure galdera zehatz hartuta oso zaila egiten zait erantzutea.

Nik badakit, gutxi gora behera, nolako pertsona naizen, uste dut badakidala ehuneko hainbatean, besteekiko harremanak irakatsi dit, baina egia esango dizut: ez dakit ni ere baden idazle hori nolakoa naizen, ez naiz nigandik kanpora proiektatzen ahal neure burua epaitzeko, irakurle hutsa banintz bezala. Nik, neure barruan, ez ditut bereizten idazlea eta pertsona. Batzuetan pentsatzen dut nola idatziko nukeen itsutuko banintz, edo besoak moztuta. Ez nola biziko nintzatekeen, baizik eta zeinen absurdua izango litzatekeen bizitza, idatzi ahal izan gabe. Idazteari zor diot naizena. Eta hortik esaldi gogoangarri horietako batera gatoz berriz, "bizi izatea idaztea da", edo nire kultura beldurgarria erakustearren, primum scribere, deinda vivire edo horrelako zerbait, filosofoarena moldatuz.

Pertsona askori gertatzen zaie, beren ahotsa grabatuta entzundakoan ez ezagutzea edo, hobeto esanda, ezagutu nahi ez izatea. Beraz, ez naiz hasiko halako edo bestelako pertsona mota naizelakoa ukatzen edo zuzentzen, ez nintzateke objektiboa izango eta, egia esan, ez dauka interes handirik nire nolakoak. Esaldia osotasunean hartuta, ordea, bai esan nezakeela horrelakorik dioena ez dela oso irakurle handia.

Idazle zailarena... Ezin dut bestela idatzi, ez dakit, edo ez jakitearen maila honetara iritsi naiz urte mordoa idazten emanda gero. Pose bat ematen du noski, baina benetan ari naiz, nik ez dut horrela idazten estilo propio bat edukitzearren, estilo hori etorri egin zait, ez dakit zein izan den prozesua, nahaste askoren emaitza izango da seguruenik. Nik publiko zabala daukat gogoan, ez nabil elitearen bila, ez dut tesietarako idazten. Baina ezintasun handia daukat, higuin fisikoa ia, irakurle analfabetoentzat idazteko.

Irakurtzen ari den hitzak besterik ulertzen ez duen hura irakurle analfabetoa da. Ikusle itsua bezalakoa da, ikusi duen filmaren plano eta sekuentzia guztiak banan-banan kontatuko dizkizu, baina galdetzen badiozu zein zen filmak azaltzen zuena, mezua, ez da gai esplikatzeko, ez du istorioa ulertu. Niri oso nekagarria egiten zait hitzei hitz edo esaldi "itzultzaileak" eranstea, eta ez zait literarioa iruditzen. Ikaragarri nekatzen naiz ebidentziak irakurtzen.

Mordoa dagoela esango nuke: idazle analfabetoak eta analfabetoak ez izan arren irakurle analfabetoek analfabeto jarrai dezaten idazten dutenak. Ez gurean bakarrik, fenomeno orokorra da. Beti egon da kontsumoko literatura, baina orain benetako literatura hori dela saltzen digute, lehen ez bezala, indarkeria mediatikoz. Best-sellerrak irakurri izan ditut, kuriositatez. Oso txarrak dira, benetan. Askoz hobeak ziren XIX. mendeko folletoiak.

Baina zergatik egon behar nuen? Zergatik egon behar zuten hor nire liburuek? Hortik ezin genezake ezer atera euskal irakurleari buruz, alegia, ezer negatiborik. Aitzitik, neurketan parte hartu dutenak exijenteak direla adieraz lezake. Ez dut lan hori ikusi, eta ez dakit, baina arazoa ez da ni edo hura ez egotea, baizik eta obra onak edo onenak edo funtsezkoak edo dena delakoak bezala ageri diren horiek benetan halakoak diren.

Ez daukat albumik nire izena eta nire liburuak aipatzen dituzten errekorteekin. Begira, horretan Saizarbitoriaren estilokoa naiz, izugarri aldatu ez bada behintzat. Ispilu guztiak ez daude niretzako eginak, hori aspaldi ikasi nuen, eta ez daukat batere asmorik kontsentsuko idazlea izateko. Horretan ari garela, azaltzen ote dira ranking horretan Azken fusila, 100% Basque, Ur uherrak, Lur bat zure minari, Larrepetit, Harrien lauhazka, Gasteizko hondartzak, Botoiletan, Ipuin errotikoak, Bala zeru urdina... segurutik jo nezake ez direla ageri, baina liburu horiek, besteak beste, funtsezkoak dira gure literatura garaikidean. Hori ukatzeko bihotza daukanak burua ere eduki beharko du bi belarrien artean, gogor argudiatu beharko baitu. Literaturan, literaturaren ikerketan, historian, inkesten araberako sailkapenek ez dute balio ezertarako. Ikuspegi panoramikoa eduki behar da norberaren fobia eta zaletasunen gainetik, eta horretarako, lehenik, irakurtzen jakin behar da, alegia, kultura literarioa eduki behar da.

Alegia, esan nahi duzu ni kanon edo sailkapen batean ez azaltzeak adieraz lezakeela ongi ari naizela? Ez nituzke iraindu behar, eta ez ditut irainduko, zerrenda horretan azaltzen direnak. Ez dakit zein diren ere, oraintxe enteratu naiz, zeuk esanda, oker ez banago neuk ere parte hartu nuen inkesta hori publikatua dela. Ez dut marginala izan nahi, ez nabil ukatuaren notorietatearen bila, edo minoritario edo elitista izateko estrategian. Denok ere atseginez hartzen dugu onerako aipatuak izatea, baina rankingak oso erlatiboak dira. Ez naiz inkesta hori egin duena menosten ari, esan nahi dudana da idazleok, oro har, ez gaudela horren zain. Kontsolamendutan ari naizela uler liteke, baina ez da horrela, Pako Aristik ere horixe bera esana du oraindik orain. Bihar beste top zerrenda batean azalduko naiz, eta zer? Hitz gozo askoak entzun ditut azken hilabeteotan, baina ez dut kukurruku joko, hurrengo liburuak ikaratu egiten nau beti! Hor dago benetako lehia, niretzako behintzat: zehatzago, aberatsago, ederrago...

Ea, goazen astiro. Nik ez dut inolako irakaspenik emateko idazten, baina irakurlea libre da liburu batekin ikasteko, ezin diot ukatu berridazketa. Alegia, Sua nahi, Mr. Churchill? liburuaren helburua ez dela gogoeta ideologiko bat proposatzea...

Oker egon ninteke, baina nik uste dut literaturak ezin duela ordezkatu ideologia. Are gehiago, literatura hutsa, arte hutsa, kutsaturik gabeko edertasuna eta horrelako aldarrien ostean beti dago eskuineko ideologia, jarrera atzerakoia. Eta literaturak berak aurrera egingo badu, kutsatu egin behar du, zikindu, espazio eta ahots berriak hartzeko... Laborategiko literaturak ez du posibilitate handirik eskaintzen, garapen mugatua dauka. Baina ez nuke egia osoa esango, ideologiak ezin duela literatura ordezkatu esango ez banu.

Ahantz dezagun ideologia hitza, hain desprestigiatua dago... Pentsa dezagun beste termino batzuetan: osasuna eta hezkuntza urririk denontzat maila guztietan, etxebizitzak merke, herentzia handiak sozializatu eta ekonomia espekulatiboa eragotzi. Nik uste dut jende askok egingo lukeela bat helburu horiekin. Haatik, aldaketa baten oinarria izan litezke, balio sozialistak dira, apurka hedatzen doazenak. Sozialismoa iraultza gisan amestetik erreformetara etorri beharko dugu, ze bestela, bitartean, aberatsak aberatsago, bortizkeria patronala inpune eta herri xehea katean. Erreforma radikalak ordea, zuztarreko moldaketak. Binomio polita, ezta?

A, bai, ahaztua neukan galderaren zati hori, literaturak lilura sor dezakeen... Bai, lilura sortu behar du, bazen Egunkarian "liluratura" izeneko atala liburuez eta idazleez, Juan Luis Zabalak sortutako terminoa dela uste dut, polita eta adierazkorra. Nireak zer funtzio... Bai, beteko du. Sozialismoa ahotan hartu dugunez, gogoan daukat, kritiko batek idatzia du, trufaz, nire azken liburua "modernismo sozialista" bezala kontsidera litekeela. Funtzio horixe bete izan dut zenbait adituren iritzian, etiketa politiko bat ezartzen dizute eta horrek definitzen du zure funtzioa. "Ezker abertzaleko idazlea" banintz bezala, "idazle ofiziala". Denetik behar da baratzean, badakizu.

Ez, baina... Bezperan Peter Handke-ren antzerkia oso ona zen, baina egilea Milosevich-en ehorzketara joan zela jakin denean kendu egin dute karteleratik. Hori ez da gertatu Sarajevon -ulertuko genuke Sarajevon horrelako intolerantzia bat-, hori Parisen gertatu da, adierazpen askatasunaren sancta sanctoruma omen den errepublikaren hiriburuan, eta inork ez du fitsik esan. Oso maiz daude balorazio extra-literarioak obrari buruzko iritzian. Lantzen duzun gaiaren arabera epaitzen zaituzte, adibidez, gai guztiak literaturagarriak ez balira bezala. Hautatu duzun gaia beraien parametro politikoen arabera lantzen ez baduzu, ez duzu literatura egiten. Hala ere "ondo" idazten duzula edo "euskara ona" dela zurea aipatzen dute, zeinen sensibleak edo demokratak diren erakusteko. Baina beste idazle batzuen lanak formagatik epaitzen dituzte, ez gaiarengatik, berdin da proposamenik erreakzionarioenak egiten badituzte ere... Egia da literatura testuetan dagoela, baina zenbait idazlek defendatu egin behar ditugu geure liburuak, kalera orduko besteenek ez bezalako trabak baitauzkate bidean. Arestian esan dizut ideologiak ezin duela literatura ordezkatu, baina batzuek uste dute pertsonaia literarioek ezin dutela ideologiarik eduki, hori ez dela literarioa. Eta nire ustez beti ez da gertatzen intentzio gaiztoz: jende asko sartzen da literaturan, baina literatura, tamalez, ez da askoren buruan sartzen.

Idazlearen funtzioa... idazle izatea estatus bat ere bada, neurri handi batean gizarteak ematen dizuna. Ez daukat arazorik, euskaraz behintzat, neure burua idazle bezala aurkezteko. Nahikoa lanbide ederra iruditzen zait, eta uste dut gizarteak baloratzen duela. Askotan entzuten dugu jendeak ez duela irakurtzen eta inkestetan ordea oso irakurzaleak garela ageri dela. Egia da noski, baina alde horrek adierazten du, garbiki, jendeen erreferentzietan dagoela liburua, irakurtzea baloratua dagoela. Bada zerbait, eta inportantea, nire ustez.

Bai... itzultzailea naizela esan izan dut, karnet zaharrean profesor jartzen nuen lanbidearen atalean... Izan ere, erdaraz, ni ez naiz idazle.

Teorian bai, baina gure erdal herrian idazletza ez da lanbide bera euskaraz eta erdaraz. Zuk esaten baduzu escritor zarela berehala aterako da euskaraz idazten duzula, eta sekulako esplikazioak eman beharko dituzu zergatik idazten duzun hizkuntza minoritarioan, ez ote zenukeen hobe... edo zergatik ez zaituzten itzultzen, edo beraien seme-alabek badakitela... sekulako nekea, idazle bat ez ezagutzea inkultura ere bai baita, nolabait. Soziologia berezian egiten dugu lan hizkuntza gutxiengotuetako idazleok. Pentsa, ez zaizu horrelakorik gertatzen Madrilen edo Parisen, euskaraz idazten duzula esanda. Behin, Madrilen, hori jakin zuen emakume batek, mahai luze batean zen, papertxo bat pasatu zidan esanez "Jar iezazkidazu gaur egungo euskal idazle inportanteenen izenak, inoiz itzultzen badituzte irakur ditzadan". Dozena bat izen jarri nituen eta harritu egin zen, "Espainian ez daukagu dozenerdi bat ere!". Euskaldunok maila handia genuela esan nion eta algara sano bana egin genuen.

Literaturak liluratu egiten nauelako eta idazten aritzeak berak halako betetasun bat ematen didalako jarraitzen dut fikzioa sortzen. Amets egiten dut idatzi nahi nituzkeen liburuekin, eta sekula iritsiko ez naizen perfekzio horretara saiatzen naiz hurbiltzen. Alegia, horrek mantentzen nau sasoiko. Bestela, liburu "txukunak" eta "publiko zabalari" zuzenduak egiteko aspaldi lortu nuen perfekzioa, alegia, euskara "eder" baina "ulergarri" bat eta egituraren kontzeptua, badakit nola idatzi behar nukeen literatura konformista. Baina ez nau betetzen. Duela gutxi Alberto Iñurrategiren postal bat hartu nuen Indiatik, Shirling mendiarena, sei mila t'erdi metrokoa, Txindoki erraldoi bat, eta hauxe zen idatzia: "Altuagoak izango dira, ezagunagoak ere bai, ederragorik...". Ez zait interesatzen Everest gidaz eta oxigenoz. Nahiago dut inork zapaldu ez dituen Shirling berrietan barrena saiatu, kuku joko badut ere.

Gozamenaren barruan dago, kirolean bezala. Idaztea bera sorkuntza moduan hartzen dut, ez bete-lantzat. Mendiak daukan gorena ez da gailurra.

... eta anti-Kresala zela erantzun nion. Baina nik ez nuen anti-ezer idaztea erabaki, liburua ez zen horrela sortu. Istorio eta pertsonaia batzuk neuzkan buruan, eta gero ipuin forma hartu zuten, frankismoan eta portu batean kokatuta.

Bai, bada, baina niri ez zitzaidan burutik pasatuko horrelakorik, seguru asko, Miel Anjel Elustondok galdetu izan ez balida. Kresala eta Garoa tesirik atzerakoienak defendatzeko nobelak dira, sumisioaren propaganda. Biak ere kostunbristak, horiek bai direla anti... herria leziatzeko literatura, herria bera ignoratuz. Baina berriro ere, hauxe nabarmendu nahi nuke: Sua nahi, Mr. Churchill? ez da ezeren antitesia eta, esan dezadan garbi, ez du horrelako erreferentziarik behar berez mundu bat eraiki eta adierazteko. Idazle asko gaude, beharrik, euskal klasikoen antipodetan.

Kresala nobelan ageri den mundua ez zen egileak idatzi zuen garaikoa ere. Ikuspegi paternalistaz eta helburu doktrinarioz egindako fikzioa da, garaiko errealitatetik urrun, edo hobeto esanda, garaiko errealitatea estaltzeko: berak hura idazten zuen bitartean sekulako greba gogorrak egin zituzten arrantzaleek. Arazoa ez da antxoa edo Kantauria. Fikzionatu liteke arrainik ez daukan itsaso bat kokaleku hartuta, protagonistak arrantzaleak direla. Fikzio baten gakoa ez da oraina edo iragana, baizik eta orainean edo iraganean edo etorkizunean kokatzen den istorioak hunkitzen duen edo ez, indarrik duen berez edo gertatu baten errekreazio ona besterik ez ote den. Berbarako, noiz hasten da iraganean kokaturiko nobela bat nobela hutsik izaten, nobela historikoa izateari utzita? Kresala ez da ez antxoaren nobela, ez arrantzaleena. Apaizkeria okaztagarri bat, horixe da.

Orain hipokritagoak gara, egia da, prosperitatean bizi gara oro har eta oso ongi mugitzen gara status quo honetan, karitatea praktikatzen dugu, euskal ezkerrak Kubarekin eta eskuinak Sahararekin. Ez zaigu mugimendu sozial handirik komeni, aitor dezagun. Baina badaude... Irudi bat datorkit, manifa baketsu batean ur-kanoiak erabili zituzten, herritarrak ederki mesprezatu zituen Eusko Jaurlaritzak, politikeriazko kalkulu batengatik. Oso ipuin polita da, "naufrago" haiek denak erreskatatu berriak balira bezala, blai eginda, elkarri hitz egiten, telefono hondatuak erakusten, barre egiten... Poetikoa zen, ederra, sekulako elkartasuna zegoen han, magia handia, ezintasun handiago baten barruan. Irudi egokia da, horrela gabiltza, geurekoitasuna laudatzen duen erauntsi batek urpetuta, baina ez gaituzte ito. Eszenarioa da gutxienekoa.

Neurri batean, arteak ukitzen duen guztia geratzen da mitifikatua. Zorrozako moilea mitifikatua geratu da Arestiren poema batekin, Baldorba mitifikatua geratu da Lertxundiren kantuarekin, Xalbador ere bai Leterenarekin, Oma mitifikatua geratu da Ibarrolaren pinturekin... Aldeak alde, ipuin bilduma batek mitifika lezake garai edo leku bat, egia da. Baina ipuin dialektikoak idatzi ditudala uste dut, pertsonaiek ihes egin nahi dute leku horretatik, leku horretatik ihes eginez garaiaz ere aldatuko direlakoan, ihes egin nahi dute diktaduratik eta itotasunetik. Konstante bat da liburuan. Eta epika apalean gertatzen dira gertatuak, ez dago mitifikaziorik pertsonaien aurkezpenean, nahikoa lan daukate egiten dutena egiten. Saiatu naiz pertsonaia miresgarriak, maitagarriak, errukarriak, gorrotagarriak... sortzen, baina ez dut uste heroi mitiko gisa aurkeztu ditudanik.

Lehen heroi positiboa geneukan, errealismo sozialistak bultzatua. Gero heroi negatiboa sortu zen, erreakzioz, anti-heroia. Baina, azken finean positiboaren kalkoa zen negatibo hura, argazkigintzan bezala. Batek bizia ematen du ideal batengatik, besteak idealak, lagunak eta alaba ere saltzen ditu bizimoduagatik. Azken finean, biak ala biak dira kontradikziorik gabekoak, bata idealistan eta bestea zinikoan. Nire ipuinetan, ordea, gristasunak dauzkaten pertsonaiak sortu ditut, errealitateak moldatzen dituen heroikotasunik gabeko heroi apalak.

Bai, ez dago arazorik: beste Guggenheim bat, industria mailakoa. Inportanteena egitea bera da, hor dago mozkina. Ondorioz, portu zaharraren inguruko espekulazioa dator, jadanik hasia da. Esan dizut, beste Guggenheim bat, Itoiz bat, milagarren autobia... Eta bertako langileak aurreko langileen jarraipena izango dira, baldintza desberdinetan. Zikloek epeak dauzkate, baina historiak ez. Edorta Jimenezek esana duen moduan, denbora ez da distantzia.

Datorren mundu berri hori, alegia, ekarri nahi digutena, funtsean, oso zaharra da. Norabide bakarreko garapenean kokatzen dira super eta hiper guztiak, dendak izan edo portuak izan. A-8 autobidearen ondoan bizi naiz, badakit gizarte eredu hau ez dela razionala, egunero ikusten dut 4x4koen gorakada, mundu guztiak izan nahi du guardiazibila. Baina ez nau harritzen EAEn dagoen azpiegitura planak, aferistek agintzen dute. Tenkadura horretan ikusten dut etorkizuna, zientzia herritarren mesedetan aplikatu nahi dutenak minorian, baina teknologiaren erlijioa kolokan, maila ideologikoan behintzat.

Zigorra, bazterketa, zapalketa, xenofobia... horiek denak berdin edo gogorrago gertatuko dira. Horregatik, eraikuntza nazionaletik politika sozialera pasatuko garela espero dut, halako premia igoalitario bat sumatuko dela. Sozialki kohesionatua ez dagoen gizarteak ez du aurrera egingo, Frantzian arazo horixe daukate eta denak dira kontziente, baita eskuina ere. Beste kontu bat da, arazoa konpontzea baino arazoa bera politikoki errentagarriagoa zaien edo ez.

Ezaugarri horiek beste zer edo zer bazegoelako azaltzen dira, zapalketa zegoelako. Egoera latz guztietan ageri dira balio kontrajarriak... Pentsa, Auschwitz-en bertan elkartasuna egon zen, noizbait ezagutuko ditugu Guantanamokoak... Gizatasun apur bat geratzen zaigun neurrian, balio horiek azaldu egingo dira, sortuko dira.

Literatura egiteko? Kontradiktorioak baina kontzientzia apur bat daukatenak, ameslariak, ez sobera tristeak ere baina malenkoniatsuak... Alabaina, literaturak bide ugari ditu, beharbada bihar bestelako pertsonaia bat hartuko dut, bere buruaz besterik arduratzen ez den nartziso neurotiko bat, potreta ironikoa egiteko. Literaturak ez du eragiten zuzenean, zeharbidez baizik. Pedagogoek ez dute horrela uste, baina oker daude.

Deklarazio gisako bat... Maila desberdinetan interpreta liteke: pertsonalean, profesionalean, politikoan...

Editorearen ideia izan zen.

Liburu berezia da, nik ez nukeen argitaratuko Gorka Arresek "kendu" izan ez balida. Baina gero asko gustatu zait liburuaren ideia, kantuak irakurgarri jartzea. Kanturako letragintza duintzea da nolabait.

Kantu-liburua zenez errezitaldi txiki bat eta kontzertua antolatu genituen Joseba Tapiarekin. Jende asko joan zen eta oihartzuna eduki zuen. Niri horrelakoetan zainetakoak heltzen nau, ahotsa ere ikara batean jartzen zait... Ez dut ongi pasatzen, baina disimulatzen saiatzen naiz. Gero entzuleek esaten badizute disfrutatu egin dutela, ba dena ahaztua dago.

Oro har, izugarri hotza da jendea errezitaldietan. Ez gaude ohituak edo nik ez dakit zer gertatzen den, ez du barre egiten, ez eztulik, naturalitate falta handia dago, sekulako tentsioa sortzen da... Horrelakoetan erridikulua egiten ari zarela etortzen zaizu... Hurbileko betaurrekoak erabiltzen ditudanez, begia paperetik altxa eta lauso batean ikusten dut jendea, ez dut inor identifikatzen ahal, eta horrela euskara lehen aldiz entzuten duen publiko baten aurrean nagoela pentsatzen dut eta animatu egiten naiz, finlandiarrentzat errezitatuko banu bezala, gaizki eginagatik ez direla kexatuko eta aurrera. Lasaigarria da.

Lete, Laboa, Imanol, Lekuona, Natxo de Felipe... horien kantuak entzunez euskaldundu nintzen, hamalau-hamabost urte nituela hasi zen gure kantagintza modernoa. Katalanak, frantsesak, latinamerikarrak entzuten genituen aldi berean... Euskaldundu ez ezik erreferentzia politiko, kultural eta estetiko batzuk eman zizkiguten kantariek, sekulako garrantzia eduki dute. Eta letragintzarako zaletasuna ere piztu zidaten.

Interesgarria bezain zaila. Genero popularra da, apala, eta horretantxe dauka arriskua, milaka eredu dauzkagu. Nola eman mezu jaso bat hizkera xumean, hots, entzunean jasotzeko modukoa? Nola egin letra erraz samarra, beraz, errazkerian erori gabe? Nola bilatu erritmoa bertsoaren morroi bihurtu gabe? Leloa behar du kantu honek, ala ez du behar? Zaila da. Baina gero musikaren magia dator, eta zuk ia harrika botatzeko zeneukan letra bat, adibidez, bihur liteke xarma duen zerbait...

Noizbait, neurriaren zehatzak kezkatzen ninduen. Joseba Tapiak beste lehentasun batzuk irakatsi dizkit, bokalen jokoa adibidez, eta neurriaren eta erritmoaren arteko desberdintasuna ikasarazi. Kantua barnetik ezagutzen lagundu dit. Nik orain ba... anekdotaren grazia, umore puntua, erritmoa, esangarritasuna... horrelakoak ibiltzen ditut buruan letra bat idazten jarri aurretik.

Eman dezagun enkarguzko lana dela, letra bat sortzea aldez aurretik egina dagoen doinurako. Lehenik erritmoaz ongi jabetzea dator, silabatan errenditzea, nolabait. Gero mezua, istorioa pentsatzea dator, eta besterik ezin baduzu zerbaiten bila abiatzen zara ezarian bezala, letra sortuz, doinuaren azentuak eta hitzaren beraren forma kontuan hartuta. Noizbait burutzen duzu, eta kantariari eman. Hark kantatu egin behar du, eta laguntza musikalarekin gainera. Gerta litezkeen aldaketak ugariak dira: errepikapen posibleak, hitzen ebakerak, hitza edo silaba zegoen lekuan isilunea hobestea... Elkar-lan polita. Eta, noski, kritika ez hain teknikoak ere egon litezke, idatzian egoki eta kantuan desegoki ageri diren aditzak eta epitetoak, gastatutako hitzak...

Batzuekin harremana eduki dut, beste batzuekin ez. Biziki harreman on eta aberasgarriak eduki izan ditut Natxo de Feliperekin eta Joseba Tapiarekin. Baina gero zure lana entzundakoan beti ageri da uste ez zenuen zerbait. Jexuxmari Lopetegik nik inondik ere kantagarria izan zitekeenik uste ez nuen letra hartu zidan liburu batetik, eta harrituta utzi ninduen, rockak baliabide asko ditu.

Baserritarren pianoa, ukatua eta menostua: litekeen musika-tresnarik popularrena. Eta horrek berak hondatuko du laster, popularra izatetik populatxeroa izatera pasatzen ari delako, lerdokeriak kantatzeko aitzakia eta festa etnografikoen apaingarri. Beste alor askotan bezala, degradazio horretan EITB kriminala da. Baina ez da errudun bakarra. Trikitilariek berek hartu dute aspaldi samar okerreko bide folkloriko diru-emangarria. Frankismoak flamenkoa anulatu zuen bezalaxe anulatuko du euskotarrismoak trikitixa, honezkero anulatu ez badu.

Nireak ez balira bezala, edertuak. Urruntasun bat gertatzen da, musikak eraman egiten zaitu, eta oharkabean zeure testua kantari ari zara...

Gauza asko aipa nitzake... Adibidez, dantzarako sortuak diren erritmoak zeinen egoki molda litezkeen kanturako, umore berezia eransten diote letrari. Ironia handia hartzen du kantuak horrela. Esku-soinua etnokerietara mugatua daukate oro har, baina ahalmen handiak dauzka kantagintzarako, kantagintza malgu eta modernorako. Iker Goenagak malenkonia transmititzen du tresna horrekin, esaterako.

Himnoak baino interesgarriagoak dira kantuak, armarriak baino interesgarriagoak dira ganbarako zurajeak, bandera baino lizar abarra... Langileen ohitura bat maila sinbolikora eramana: gailurra eman diogu etxeari, "gure lana onik amaitzeko gai izan gara" dio lizar abarrak eraikin berrian, baina aldi berean askatasuna aldarrikatzen du, lau haizeetara agertzea... masta bat da, nabigaziorako deia.

Hala bada, poz handia hartzen dut.

Ez daukat gogoan horrela hasten den nobelarik...

Idatzia daukat gertakari hori ageri den ipuin bat, lekuko derrigortuak izan diren neska-mutil baten arazoak, ikusiko dut argitaratzen dudan inoiz. Beste zerbait kontatzeko interesatzen zaizkit gertakariak, ez gertakariak berak hizkera periodistikotik hizkera literariora pasatzeko. Segada baten kontaketa izan liteke kronika, eta kronika ere izan liteke literatura. Baina ez zait interesatzen kronika hori.

Mitxelenak esaten zuen moduan -ez bertsolariak eta ez poetak, besteak baizik-, inor izan liteke erdalduna eta euskaltzalea. Eta ez beti kanpotarra, bertako erdalduna ere izan liteke euskaltzalea, euskaldun erdaltzaleak dauden bezalaxe. Adibide asko daude. Bada, niri, idazle bezala, gezurra dirudien arren, sekulako beldurra ematen dit euskaltzale euskaldunak.

Euskaltzalea hizkuntzaren nazionalista da, nolabait esatearren. Eta gure esparruan, literaturan, euskaltzaleak ez du hizkuntza besterik ikusten, ez du literatura gozatzen, kontu eske aritzen zaigu euskararen izenean... Garai batean nola esaten ziguten populistek herriarentzako idatzi behar zela? Ba orain hizkuntzaren autistentzako idatzi behar dugu. Literatura aplikatua egin behar dugu alegia, mailakatua, ulergarria... Euskaltzale erdaldunek behintzat bakean uzten gaituzte, edo txalotu, beren ezjakinean.

Nik, egia esango dizut, gehiago sufritzen dut eskaintzen zaidan euskararen kalitate eskasagatik, inguratzen gaituen erdaragatik baino. Errotulazioetan, paper ofizialetan, leihatiletan, hedabideetan adarra jotzen didatela iruditzen zait... Bostetik hirutan nire hizkuntzan esaten zaidana ez baitut ulertzen ahal euskara hutsean, dekodifikatzen jardun behar dut. Edo barkatzen. Edo madarikatzen. Zure hizkuntza ageri ez bada, zapaldua dagoelako horretan kontsola zintezke. Baina ageri delarik itxura hutseko funtzioa betetzen duela ikusten duzunean oso zaila da kontsolatzea. Debekatu egin behar ligukete euskara publiko agertzea EAEn, ez dugu merezi. Diru mordoa ari gara alferrik botatzen.

Epelak luze iraun lezake, gartsua arin amata liteke... Garrik gabe ez dago ikararik, epelean egosi egingo gaituzte... Denek dituzte beren on-gaitzak. Herritartasun zibil eta demokratiko, sakonki demokratiko bat, moldatzen baldin badugu, gainditu egingo ditugu sailkapen horiek. Horretarako, gartsuak lortu behar du epela erre gabe berotzea. Eta epelak gartsua beharrezkoa dela jakin behar du. Horra nire ustea Konfuziok baino zuhurrago adierazi. Baina badirudi gartsuenak ere epelkeria ariketak egiten ari direla, ezta? Ba seguruenik denok ere epelak eta gartsuak garelako, aldian aldiko. Eta politikan... atzo negoziaezina zena gaur mahai gainean dago, antza, eztabaidagarri.

Ezinbestekoa da. Gizartearen oinarrian politika soziala dago, sozialak erakusten du gure kultura. Kohesio sozialik gabe bazterketa dago, multzokako marginazioa, ghettotzea. Eta horrela ez dago inor herritartzerik ez euskalduntzerik, ez kulturan partaide egiterik. Eredu bat asmatu behar da, berdintasunarena. Bitxia da, baina euskara izugarrizko tresna teoriko-praktikoa dugu: nor da euskalduna? Euskaraz egiten duena. Kito, zer ardura zait kamerundarra zaren edo guatemalarra! Euskara kohesionantea da, baina hizkuntza ez da berdintasun soziala: hori egiteko, lehen-lehenik, "euskal herritar" bihurtu behar dugu, eskubide osoko herritar. Orain, Donostian, Amara auzoan esaterako, 500 euro inguru ari dira ordaintzen etorkinak gelako, hilean. Irunen 300 eurotik gora. Etxebizitzaren alokairua ari dira ordaintzen gelako... Hori esplotazioa da. Ezin du herritar izan, ez da eskubidedun.

Ez dakit, ez naiz igarlea... Gauzak doazen moduan, euskalduna gero eta eszeptikoagoa bihurtuko da agian, umore garratza sortzeko aitzakiak ez zaizkio faltako. Toleratua sentitu liteke, gogorra da. Nolako Euskal Herria... ez dakit ba, frustrazio handi baten atarian egon gintezke. Ezkerraren berrantolaketa handirako balioko ahal du behingoz!

Ez, batere ez. Niri politika interesatzen zait. Baina politika mundua edo politikarien mundua ez. Politikoak beharrezkoak dira, eta badakit lan politikoa gogorra dela, askotan esker txarrekoa gainera. Baina benetako politikorik... oso politiko gutxi dago, gehienak kudeatzaileak dira, politikakerietan dabiltzanak. Ibarretxe, Sanz, Madrazo... ez dira politikoak, politikariak baizik. Zinegotzi mordoa ezagutzen dut, horiek denak bat eginda baino maila politiko handiagoa daukatenak. Alegia, politika interesatzen zait, baina ez politikarien politika.

Sinetsarazi nahi digute legebiltzar batetik kanpo ez dagoela politika egiterik, alderdiek hartzen dituztela politikaren alor guztiak. Hori faltsua da. Espektakuluari begira jarri nahi gaituzte, azpiz egundoko espekulazioa egiteko balio politikoen ukapen sistematikoan. Eusko Jaurlaritzan Herrilan eta Garraio Sailburua den Nuria Lopez de Gereñurena daukat gogoan: "Gizarte osoaren babesarekin garatu da Euskal Yaren proiektua eta orain legitimitatea dugu lanak hasteko". Oso adierazgarria da, azken finean ezertarako legitimitaterik ez daukatela ari baita adierazten berak hala uste ez duela, baina jendeari barre egiten diola, gizarte osoa ez dut esango baina gizartearen puska eder batek AHTri ezetza ematen dionez. Futitu egiten da herritarren iritziez, elkarrizketaz, eztabaidaz, adostasunaz, alegia, balio politikoez. Politika, benetako politika, beste nonbait dago, ez parlamentuan. Noren ahotsa da Lopez de Gereñu? Noren interes ekonomikoak defendatzen ditu?

Telebista bat sortu behar genuela esaten genien lagun frantziarrek, esaterako, inbiriaz komentatzen ziguten: "Nolako xanza ona telebista orain sortzea, telebistak bere historiarekin erakutsi duenean nola ez den egin behar telebista!". Tamalez, hain tresna ederra dena zaborrontzia bilakatu dute, atertu gabeko iraina. Gustatzen ez zaidana exhibizionismoa da, mediatikoen mundutxo inpudiko hori.

Ez pentsa, elkarrizketa luze bat ematen ari naiz. Hau ere zarata da. Zer inporta zaio inori nik honetaz edo hartaz pentsatzen dudana? Zer eskubide daukat nik? Egiaren giltza ote daukat idazlea naizelako? Badakit isiltzea ez dela irtenbide egokiena ere, baina non dago muga?

Ba... muga pentsamenduaren kalitateak ezartzen duela esango nuke. Alegia, gogoeta kritiko arrazoituak. Idazleok arrisku horixe daukagu, jardunarena.

Eta Mikel Laboa, Benito Lertxundi, Anje Duhalde, Joseba Tapia, Ramon Saizarbitoria, Txillardegi, Juanjo Olasagarre, Itxaro Borda, Patziku Perurena, Mikel Lasa, Maialen Lujanbio... ez al dira artista interesgarriak? Haatik, ez ditugu askorik ikusten telebistan. Ez naiz bakarra telebistan ez azaltzen, eta egia esan gehiegi ageri naiz bazter guztietan. Lehen ez geneukan hedabiderik eta kexu ginen, orain badauzkagu eta niretzako behintzat okerragoa da, foko azpian gauzkate gau eta egun, pertsonaiak bihurtu nahi gaituzte... Bestelako telebista bat bagenu, agian... Barkatuko ahal didate ETBko profesional zintzo apurrek, baina hor azalduta ergelgintzan kolaboratzen dudala iruditzen zait... Irudipen horixe daukat, hain zait berlusconianoa gure kutxatxoa!

Lotsagarria izan da editore batzuen jokaera, lehendik bahitua daukaten eroslegoa beldurtuz, euskal curriculumaren eta gure kulturaren izenean... Gurasoa naiz eta ezagutu ditut gure eskola liburuak, irakurri izan ditudalako bururik buru: txarrak dira benetan, testuak elkarri kopiatzen dizkiote editorialek akatsak eta guzti, urtez urte miseria bera, hizkera maila penagarria, gaien planteamendua atzerakoia behin baino gehiagotan... Liburu arriskutsuak, benetan. Baina horretaz ez da hitz egin behar. Harritu nau, kontu honetan ikasle-irakasleen mobilizazio eskasak. Interesgarria izan litekeen kasua kontatuko dizut, hurbildik ezagutzen dut: duela zortzi urte Donostiako ikastola batean DBHa eginda gero, Baionako Bernat Etxepare lizeoan egin zuen baxoa neska batek, batxilerra, Hegoaldeko sisteman hasi eta Iparraldekoan amaitu zuen lehen haurra izan zen. Han maileguz hartzen zituzten liburuak, aurreko urteetan beste ikasleek erabilitakoak.
Honek ondorio inportante asko ditu, besteak beste irakaslea bihurtzen duela ikasgaiaren lantzaile, berak bilatzen du urtero azaltzen den bibliografia berria frantsesez, espainolez, ingelesez edo euskaraz, bere kriterioa aplikatuz, gero euskaraz emateko. Horri esaten zaio katedra askatasuna, eta egundoko heldutasunean ikasten eta irakasten da horrela. Irakaslea behartu egiten du sistema horrek, eta ikaslea motibatu: dialektikan ikasten du, autore honek hau dio eta beste honek ukatu egiten du...

Bai... neska hark euskaraz ikasi eta frantsesez assez bien pasatu zuen letretako batxilerra, nahiz eta hemendik frantses maila kaskarra eraman. Badaude irakasle onak Euskal Herrian, Bernat Etxepare lizeoko hamazazpi urteko ikasle batek Deustuko unibertsitateko edozein fakultateko hirugarren mailakoak baino hobeto daki pentsamendua antolatzen eta adierazten. A, eta Frantziako editorialak ez dira kexu! Aitzitik, sekulako industria daukate "eskolarako laguntza" eta "paraeskolarra" esaten zaion horretan: hiztegiak eta entziklopediak gaika eta mailaka, hizkuntzaren ingurukoak, literatura komentatua, giza zientzietan zernahi, matematika motzentzat... gozatu hutsa! Neuretzako erosten ditut urtero!

Farmazeutikek osasunaz jarduten duten bezala ari zaizkigu editorialak kulturaz: irizpide produktibistaz eta komertzialez. Ez zaio interesatzen literatura, ez liburua kultur produktu bezala. Baina ez du bere diskurtsoa egokitu, eta beharbada komeni ere ez: batzuetan da industria, eta beste batzuetan kultura; gaur harro ageri da, bihar negarti. Euskal kulturaren oinarria direla esango dizute lasai, eta gero, Elkar argitaletxeko buruak duela gutxi deklaratu duen moduan kontua ez omen da zenbat liburu publikatzen duen editorial batek, eta hori irakurrita liburuzaleoi datorkiguna da "baizik eta nolakoak diren, kalitaterik ote daukaten". Bada, oker gaude, gure argitaletxe handienaren aburuz inportanteena "oinarri sendoak" edukitzea da. Zer ote dira oinarri sendoak? Ba... azpiegitura, hori omen da inportanteena liburugintzan, ze orain oso atomizatua omen dago dena eta horrek ez omen du etorkizuna bermatzen. Farmazeutikak bezalaxe, esan dizut, beraiek botiken egile-eskubideak nahi zituzten, hirugarren munduari botika generikoak sortzea eragozteko: gure editorial handiek kulturaren egile-eskubideak beraienak direla uste dute. Perfektua da, kulturaz ez arduratzeko industria dira, eta industria moduan krisia somatzen duteneko kultura dira. Dena nahasten da horrela, San Joan bezperako Berriaren titularra zen "Liburuaren balioaz", baina han ageri ziren agenteek liburuaren "prezioaz" jarduten zuten. Honetaz oso artikulu zuhurra argitaratu zuen Ramon Etxezarretak ARGIAn duela gutxi, paretan paratzekoa.

Ez, teknologiak izugarri lagundu du idazletza, testugintza. Arinago eta hobeto idatz genezake gaur egun -arinegi ere bai, hori ere badauka-, eta ez bakarrik zuzentzaile ortografikoengatik eta xehekeria horiengatik, testua antolatzeko eta aldaerak gordetzeko daukan ahalmenagatik baizik. Kontsulta mailan zer esanik ez, baina birtualean oinarrituriko irakurketak ezin du liburua ordezkatu. Txateatzea bezala da, beharbada asko gozatuko dute batzuek batekin eta bestearekin tekla jotzen, baina benetako plazerra elkar ezagutzea da, buruz buru, eta teletertulia baino ederragoa da lagunekin hitz egitea panpanoen azpian mokadu sinple bat eginez. Liburua objektu polita da, eramangarria, merkea, oparigarria, ukimena eta are usaimena ere gozatzen dituena eta, denok frogatu dugu, askoz ere ederragoa eta sanoagoa da bistarako liburukoa irakurtzea pantailakoa baino, baita pantailatik inprimatuta dauzkagun folioak baino. Beti egongo dira teknofiloak, eta egia da laster batean, adibidez, munduko klasiko guztiak edukiko ditugula irakurgarri sakelan eraman ahal izango den pantailatxo batean, baina nik esango nuke teknologia berriek, zeharbidez, ageriagoan jarri dutela liburuaren ederra. Baita dekorazio mailan ere, oraindik ez dut ikusi CD faltsuekin egindako boteilerorik.

Ez naiz erabiltzaile handia, baina ezinbestekoa bihurtu zait. Kontsultarako, postarako, baita lanerako ere, alegia, web orrialdeak elikatu behar izaten ditut.

Kontsulta eta harreman sare eder bat. Gure literaturaren alorrean, Susa argitaletxeak aurrera daraman lana izugarria da. Argitaletxe txikia da, baina oso dinamikoa, eta literatura maite duen jendea daukana bertan eta inguruan. Ez daukagun literatura fakultate baten lana ari da betetzen, dudarik gabe, testuak, kritikak, fitxak, bilatzaileak... sekulako baliabideak guztion eskura jarriz. Horretan, egia esan, euskal idazle eta kritiko guztien jarrera, guztiena baina, eredugarria da. Denek kolaboratzen dute beren testuen gaineko baimenak ematen, testuak berak bidaltzen... Hori dena ez zitzaigun burutik pasatzen duela hamar urte. Bestalde, webek eta horrelakoek lan esparru berria sortu dute idazleontzat. Urte batzuetatik hona nire fakturazioaren puska polita hartu du mundu birtualak, horretarako ere edukiak behar baitira, testuak.

Ez. Oso motel goaz. Askoz ere gehiago egin behar da, maila guztietan. Hezkuntzan, esate baterako, oso utzia dagoen alorra da. Badaude salbuespenak, baina... Hainbeste hitz egin da testuliburuez... baina eskolako gai guztiek egon behar lukete doan sarean, beren link eta norabide guztiekin, hizkuntzen arteko sare batean! Zertarako jarri nahi dituzte sei urteko haurrak "uan ttu zri for" esaten, gero inoiz ez badute ingelesa baliatuko geografian, matematikan, literaturan, filosofian...? Alde batetik fakultateen eta Hezkuntza arduradunen utzikeria dago, eta bestetik zenbait erakunde hiper-subentzionatuen bokazio publikorik eza.

Galderan dago erantzuna, globalizazioa aipatuta entrepresen lekutzea eta Internet baitatozkigu gogora. Internetek edonontasuna eta berehalakotasuna dauka, horixe da globalizazioaren ezaugarri nabarmenena. Informazio sare handia da Internet, eta agentzia eta hedabide tradizionalen monopolioa hausteko ez bada ere, bestelakoak jakiteko eta jakinarazteko balio du.

Ilusioz eta aldi berean beldurrez, baliabide handi hauek planeta mailako dominazioa ekar lezaketelako. Arabea ikasi eta parabolika batekin Al Jazira ikusi behar nuke munduaz ikuspegi osatuago bat edukitzeko, gainerako guztia, gutxi gorabehera, bertsio jakin baten aldaerak besterik ez baitira. Hori informazio mailan. Ekonomian, oraingoz behintzat, kapitalismoaren hedapen unibertsala dakarrela dirudi, MCC Txinan eta Txinako manufaktura Arrasaten...

Literatura zirkulu baten kontua da, literaturzaleak gutxi gara hemen eta munduan. Baina liburua beti da jendearengana iristeko bide berezia eta apreziatua, egizu kontu heldu den urtean Frantziako presidentzialerako aurre-hautagai guztiek publikatu dutela, jadanik, liburu bana beren ideiak plazaratzeko: Jospin, Strauss-Khan, Royal, Hollande, Lang, Sarkozy, Le Pen... Literaturako liburua, berriz, tirada motzetan dabil leku guztietan. Erosteko moduak ere asko aldatu dira, eta gehiago aldatuko. Baina ez dut uste paperaren ederra berehala ordezkatuko denik, pinturak ere material klasikoetan egiten du lana...

Titulu asko dauzkagu, baina aniztasun gehiago behar genuke. Saiakera suspertzen hasia dela dirudi, heldutasun sintoma da. Oso gauza ederrak azaldu dira genero honetan.

Argitaletxeek, eta gurea bezalako hizkuntza batean are gehiago, topagune eta asmoak elkarrekin burutzeko leku izan behar luketela uste dut, dinamizatzaileak, eragileak... Baina oso gutxi dira horren kontziente direnak, gutxi eta xumeak. Dirua dutenek berriz eredu industrial-komertziala betetzen dute goitik beheraino, ordutegian, harremanetan, aurkezpenetan, publizitatean, saltzeko eran... lehen aipatu duguna. Eta handi horietako zenbait langileren ahalegin izugarriak ezin du aparatuaren astuna arindu.

Euskaraz produzitzen den guztiaren inguruko guztia da eskasa: antzerkian, kantagintzan, bertsolaritzan, literaturan... Badago unean uneko edo diskokako eta liburukako iritzia hedabideetan, baina ez ikuspegi orokorrik, ez monografikorik, ez azterketa soziologikorik... Ez daukagu letretako fakultaterik, filologiaren apendizea da literatura. Hori ere nabaritu egiten da.

Bon, "kritika duina" ez dago inon, duela gutxi irakurria naiz kritiko espainiar baztertu batek egindako liburu txar bat egia esan, baina han salatzen zuenak, alegia, El Paísek maisulan itzelak bezala laudatutako liburuen maila eskasak, izutu egin ninduen. Autore ezagun askoren obrak kapituluka eta orrialdeka aztertzen baitzituen, aipamen askorekin, ezin nuen sinetsi, ez zen posible. Liburutegira joan eta konprobatzen hasi nintzen... egia zen! Zelako zaborra Javier Marías, Rosa Montero...! Industriatxoa bihurtzen den unean bertan sortzen dira interes komertzialak literaturan, eta orduan bihurtzen da kritika promozio. Erantsi horri familia politikoak, eta horra pil-pila.

Nahikoa hazi gara, kolektibo bat ez izateraino. Gutxienez sei edo zazpi gara, izatekotan. Nortasun indibiduala hartu du euskal idazleak, eta hori ona da.

Nik aspaldi samar utzi nuen, azken kontu hauek baino zatiaz lehenago. Ibilbide gozoa opa diot Fito Rodriguezi, eskua erretzen duen giderra hartzeko kuraia eduki baitu.

Ez daukat iritzirik, iluntasun handia dagoela besterik ez dakit, auditoria bat egin behar lukete. Kanpotik ikusita, horixe dela beharrezkoena esango nuke nik, susmoak uxatzeko. Zurrumurruak baitabiltza, eta salaketei ez zitzaien jaramonik egin...

Elkarte garrantzitsua, erreferentzia handia izan litekeena, baina hazkundeak berak honda lezakeena, independentzia galduko duelako. Espainiako CEDRO erakundea, Kultura Sailak eta Hezkuntza Sailak lagun itogarriak izan litezke, diru-emaileak diren neurrian.

Hizkuntzaren eta idazleen interes ekonomiko eta batez ere moralen defentsa, nire iritzirako. Baina Egunkaria itxi zutenean, ez zuen maila eman. Eta idazleok, oro har, asko zor diogu Egunkariari, orain Berriari bezala. Garen apurtxoa, neurri handian, hedabide horri zor diogu, lehen Zeruko ARGIAri eta ARGIAri zor genien bezala. Haiek ziren gure egunkaria eta irratia eta telebista, dena batera, eta pozik geunden. Libreagoak ginela uste dut.