Iruñea gure hiri buruzagi historikoak alde argiak eta ilunak ditu euskaldunontzat. Berriki jaso dute omenaldia hango zitadelan, ankerki fusilatu zituzten hirurehun pertsonen ondorengoek. Duela ez asko gogoratu dizkigu Fermin Erbiti kazetariak 1937ko ostiral santuko prozesioa eta Egiatarren amaren oihuak: Birjina santua! Seme bat hil dizutelako ari zara negarrez. Ba, begira, lau hil dizkidate niri! Esanahitsua da hauek guztiak, zer da-eta hirurogeita hamar urtera egin behar izatea, eta ezkutuan bezala, oraindik ere!

Ildo bertsutik, Iruñetik hamar kilometrora daude Ezkaba mendiaren gailurrean hondoratuak, Alfonso XII.a errege zela egindako gotorlekuaren hormak, batez ere, preso politikoendako presondegi eta kontzentrazio-esparru gisa erabili dena 1934tik 1945era. Egun hetsia dago, eta aisialdirako erabiltzen da: bizikletan ibiltzeko, parapente egiteko... 2001ean Espainiako Arte Ederretako Zuzendaritza Nagusiak Interes Kulturaleko Ondasuntzat jo du, eta benetan halaxe da, gure historia ezagutu eta gogoan gordetzea beharrezkoa dugula uste dugunontzat.

1934ko urriko iraultzaren ondotik, preso asturiar eta ezkertiarrez bete zuten; 1936an, hauteskundeetan Fronte Popularrak irabaztean, preso komunak bakarrik gelditu ziren, eta urte bereko abuztutik aurrera, lauzpabost mila preso hartu zituen espedizioka: gehienak langileak -brigadetan, presondegiko toki txarrenetan-, askoz gutxiago intelektual edo lanbide liberaletakoak -pabiloietan, bere txarrean hobexeago-, beste gutxiengo bat segurtasun indarretakoek osatzen zuten: gudari, miliziano, miñoi, soldadu, eraso-guardia, Errepublikaren aldeko guardia zibilak -hauek ere gehienak pabiloietan-, eta azkenik, %10era heltzen ez ziren preso komunak.

Hona hemen 1936-1937ko urteetan, Francoren mendeko alderdian, ezkutalekurik ezkutaleku ibili zen Iñaki Azpiazu apaizaren lekukotasuna: "Goxo hartu ninduten etxeko leihotik San Kristobalgo Gotorlekua dagoen mendia ikusten da. Gaueko hamarrak inguruan bi argi indartsuren dirdaia ikusi nuen sigi-saga jaisten. -Zer da hori? galdetu nuen, -Auto-mamua da, erantzun zidaten. Gauero bospasei lagun eramaten ditu fusilatzeko lekura".

Ez da justiziarik egin 1936-1939 urteetan Espainian desagertutako 30.000 pertsonen ondorengoekin, eta Hego Euskal Herrian fusilatutako 6.000 pertsonen senitartekoekin, baina zigorgabetasuna nagusitu arren, krimenak ez dira preskribatu Amnesty Internationalek dioen bezala. Baliatu beharra dugu aurten betetzen direla hirurogeita hamar urte, Lauaxetaren fusilamenduaren espedientearekin gertatu den bezala, gehiago ikertzeko eta ezagutarazteko, eta konpentsazioak, batez ere moralak, biktimei opa izateko.

Iaz argitaratu zen San Kristobalgo 1938ko ihesaldiari buruzko bigarren liburua -aurrena 1990ean-. Kontzentrazio-esparruko sufrikarioak irakurri ondotik, gertaera bat gelditu zait bereziki gogoan: nola presoak presondegi atarian uzten zituzten, abisua eman askatu behar zituztenen herrietara, eta haietatik hiltzaile-taldeak antolatzen ziren, armak eskuan, euren bizilagunak ehizatzera abiatzen zirenak. Horrelakoak mordoxka. Nafarroan bestera jo gabe. Zein erraz lortu zuten Molak eta militarrek eta kidekoek, eliz jende askorekin batean, bitan zatitzea herritarrak, eta izuaren bidez elkarren hiltzaile bilakatzea. Hona hemen, gerra erreketekin egin zuen Jose Artetxe idazlearen lekukotasuna: "Ibiltaria zeritzan isileko ehiztari baten kasua: hilabete honetan agertu zen epailearen aurrean Iruñeko Auzitegian, eta hango buruak galdetu zionean ea adieraztekorik bazuen, esan zuen: sinesteak lanak ditu! Bi untxi akabatzeagatik sei hilabeteko kartzela eskatzen didate. Eta duela hogei urte ehun eta hirurogeita hamabi pertsona hil nituen, bakoitzarengatik bi ogerleko jaso nituen, eta ez zitzaidan deus gertatu (1956)".

Franco hiltzean, Espainian bezala Hego Euskal Herrian, ez zen purgarik egin, ez demokratek eskuzabal jokatu zutelako, ezpada eskuindarren, eta Armada eta Milans del Bosch eta Tejero bezalakoen beldurrez. Bistan ditugu ondorioak. Franco hil ondoko alde guztietako biktimek ez ahal dizkigute frankismoaren biktima ordain ezinak, eta urte luzetako diktadura zorigaitzekoa, gogotik ezabatuko!