Ihesi: Mendukilo lurpeko Aralar
Lekunberrira jo dugu (A15), Ultzama, Araitz, Imotz eta Larraun bailarak lotzen dituen Plazaola trenbidearen geltokira. Bertan inguruko interesguneen informazioa jasoko dugu: Bide Berdea, Orgiko hariztia, Beigorri abentura parkea, Aralarko Santutegia, eta hainbat ibilbide azaltzen dituen liburuxka. Guk Mendukilo koba ezagutuko dugu, eta ondoren Iribasko iturburura joango gara. Horretarako, autoz Alli herrira joango gara lehenik, eta Astitzerantz hartuko dugu ondoren (NA750). Herria baino lehen, eskuinera sartuko gara, «Mendukilo» seinaleei jarraiki. Bost minutuan iritsiko gara harrera etxera. Kotxea parkingean utzi, eta bagoaz barrura.
Aralar mendizerra grouyer gazta handi bat dela azaltzen digun maketa dugu ikusgai bertan. Baita lurrazpiaren maketa ere, benetako kobara sartu aurretik presta gaitezen. Ondoko gelan, 15 minutuko ikus-entzunezkoak Aralar mendizerra aurkeztuko digu bertako artzain, mendizale, eta adituen eskutik.
Iritsi gara kobaren ahora, eta zortzi laguneko taldea elkartu gara. Berehala iritsi da gida, eta iaz jarritako burdinazko atea zabaldu digu. Ate honen aurretik harrizko horma batek estaltzen zuen kobako sarrera. Izan ere, jendea kontrolik gabe sartzen zen, estalaktita eta bestelako formazioak hautsiz eta lapurtuz. Baina kobaren zikloa eragozten zuen paretak, horregatik jarri dute zulo handiak dituen atea. Barra horizontalak ditu koba sarrerako ateak, bertikalak izanez gero, bertako biztanle diren saguzarrak ezingo bailirateke sartu edo atera.
Aurrean dugun koba duela 160 milioi urte inguru sortu zen. Ikusgarrienetakoa bai, baina ez da inguru honetako koba bakarra: Aralar kararrizko mazizoa izanik, badira 800 kobazulo erregistratuak.
Berehala iritsi gara Hartz zulora. Bertan, leize-hartzen bi garezur topatu zituzten. Hankak dardarka jarri zaizkigu kobazulo ilunetik horrelako piztiatzarra ateratzean gizaki batek baino gehiagok bizi izango zuena imajinatzean.
Baina hortz polit askoak ere badira koban, begira bestela bertako estalaktita -sabaitik zintzilik daudenak- eta estalagmitak -lurrean altxatzen direnak-. Eszena benetan erromantikoa ikusi dugu koban: estalaktita eta estalagmita, bat egiteko zorian! Tira, «zorian», 500 urte edo bakarrik faltako zaie egun handirako.
Hartz zuloa da beste bi geletarako sarbidea: Laminosin dugu ezkerrera eta Herensugearen gordelekua eskuinera. Goazen Laminosinera.
Lurraren kanpoa eta barrua lotuta daudenez, barrua kanpoaren ispilu dela ikasi dugu: kolore beltzeko hormarekin egin dugu topo. Orain 200 bat urte, koba gaineko basoa erre egin zen eta iragazitako urak errautsak ere ekarri zituen, kostra beltz hau sortuz.
Hartz zulora itzuli eta Herensugearen gordelekura sartu gara.
Bat-batean, argiak itzali dira 40 segundoz. Dena ilunpean geratu da, hiri batean sekula ezagutuko ez dugun erabateko iluntasunean, eta isilik, lurrazpia sentituz, koba entzun dugu: ttan-ttan-ttan ttanttoak doaz estalaktitetan behera. Sekulako patxada arnasten da. Argiak itzuli direnean, lehen esploratzaileek berau aurkitu zutenean bizi izan zutena sentitu ahal izan dugu.
Sei metroko estalagmitatzarra eta erabat txuria den zutabea ikusi ditugu. Urak dakarren buztinak ematen die kolorea formazioei, eta zutabe hau, aldiz, batere buztinik gabe datorren urak sortua da.
Eskaileretan gora itzulerako bideari ekin diogu. Baina oraindik uraren ibilbidea dugu deskubritzeko: Aitzarrateta iturburua.
Herri sarrerako seinalearen parean utzi dugu kotxea, eliza atzean. Bertatik jada seinaleztatuta dago Aitzarrateta iturbururako bidea, marra txuri berdeekin. Horiei jarraiki eta bi kilometroren buruan iritsiko gara haitz ikaragarrien artetik ateratzen den Ertzilla errekaren iturburura. Parean errota izandakoa eta presa moduko bat ditu.
Nola ez, ura edanaz bukatuko dugu gaurko eguna, zenbat indar duen argi geratu zaigu eta.
Orain urtebete (2005eko uztailaren 22an) ireki zitzaion publiko zabalari Mendukilo koba. Astizko biztanleak gonbidatu zituzten ikustera, eta zaharrenak harrituta geratu ziren «jakin bagenu hau zegoela hemen azpian!». Eurak betidanik ezagutu zuten sarrera dena lokatzez josia, eta ez ziren barrurago sartzen. Obrak egin eta zuzentzeko kontu handia izan dute, horretan aditu gutxi baitago inguruan. Andaluziako bi adituk markatu zieten gauzak nola egin. Azaroan Kobazulo Turistikoen Nazioarteko Lehen Kongresua egin zen, Cuevatur 2005 deitua. Urtarrilean eta otsailean koba itxita izan zuten, irekieran sumatutako gabeziak bete eta kongresuan ikasitakoa aplikatzeko. Martxoan hobekuntzak eginda ireki eta ekaina arte, 9 hilabetean, 23.000 ikusle pasa dira, horietatik 3.000tik gora eskolako ikasleak.
Proiektuaren arduradunek garbi dute Mendukilo ez dela koba turistiko bat bakarrik: Laborategia da, eta Lurrazpiko Nafarroako I. Eskola ere bai. Ingurumen heziketako programak eskaintzen dira, eta ikastetxeekin lan egiten dute, lurrazpiko ekosistemaren berezitasunak ezagutzeko. Izan ere, euren helburua jendea sentsibilizatzea da eta horretarako ezinbestekoa da ezagutzea.
Troglobioak izaki ornogabeak dira, eta gehienak kobatik atera gabe bizi direnez, hezetasun handi, tenperatura iraunkor eta erabateko iluntasunera moldatuta daude. Itsuak dira, gardenak -eguzki erradiaziotik babesteko pigmenturik ez baitute behar-, eta ez dute azal edo kutikularik lehorretik babesteko. Entzumena eta ukimena oso garatuta dituzte euren antena, ile eta hankei esker. Materia organikoa jaten dute: saguzarren gorotzak, koba ahotik sartzen den lohia... Hauetako asko erabat espezie endemikoak dira, hau da, Aralarko leizeetan bakarrik daudenak.
5 saguzar espezie daude Mendukilon. bizitzaren 3/4 koba barruan ematen dute, eta jaki bila irteten dira kanpora, iluntze eta egunsentian. Ziklo biologikoaren arabera aldatzen dira gela batetik bestera, gordelekutik gordelekura. Izan ere, guk gizakiaren neurrira izendatzen dugun kobaren barruan, zenbat koba ote daude saguzar edo troglobio batentzat? Mitoek sortu dute ugaztun hegalariarekiko beldurra, baina adiskide izateko motibo gehiago ditugu, gizakion odola zurrupatzen duten eltxoak eta intsektuak jaten baitituzte saguzarrek.
Askotan gertatu izan zait etxetik lanbroari so egon ostean, blai bukatuko dudala jakin arren, aterkirik ez hartzea. Zergatik ote? Beharbada, aterkia hartzeko gogorik eza? Beharbada, bustiko ez naizen itxaropena? Kontuak kontu, ondorioa beti berbera izan da. Esaerak dio, euri... [+]
Gogoan daukat, 16 urterekin, Bergarako epaitegi aurrean egindako euskararen aldeko elkarretaratze batean identifikatu ninduela Ertzaintzak lehen aldiz. Euskal Herrian epaitegiak euskalduntzeko aldarria zilegi zela pentsatzen genuen, baina, orduan ere, faltako zen baimenen bat,... [+]
Zestoako Iraeta auzoko Amilibia baserria eta lurra kolektibizatzeko 100.000 euro batzea falta du Amillubi proiektuak, lehen urte honetan 290.000 euro eskuratu baititu. Biolurrek abiatutako proiektu agroekologiko honek dagoeneko jarri du lurra martxan, sektorearen beharrei... [+]
Forensic Architecture erakundearen ondorioetakoa da hori, ikusita Israelgo Armadak nola antolatu duen Gazaren egungo kontrola. Suntsiketa maila hori bakarrik litzateke Gazaren kontrola segurtatzeko, zeren eta, berez, txikitze maila askoz handiagoa da lurraldearen gainerako... [+]
Tanta hotzak Valentzian eragindako hondamendiak irudi lazgarriak utzi dizkigu; batetik, izan dituen berehalako ondorioengatik, eta, bestetik, nolako etorkizuna datorkigun aurreratu digulako: halako fenomeno klimatiko muturrekoak gero eta ugariagoak eta larriagoak izango direla,... [+]
Nafarroako Energia Planaren eguneraketa oharkabean igaro da. Nafarroako Gobernuak jendaurrean jarri zuen, eta, alegazioak aurkezteko epea amaituta, gobernuko arduradun bakar batek ere ez digu azaldu herritarroi zertan oinarritzen diren bere proposamenak.
Gobernuak aurkeztu... [+]
Azaroaren 26an eta 27an, Langune Euskal Herriko Hizkuntza Industrien Elkarteak eta FUEN Federal Union of European Nationalities erakundeak antolatuta, ‘Hizkuntzen irabazia. Benefits of language industry in the economy’ kongresua egingo da Donostiako Kursaalean. Han... [+]
Azaroaren 23an egingo dute tokiko arbola, fruitondo eta landare ekoizleen azoka. Horrez gain, egitarau oso indartsua prestatu dute 22 arratsaldetik hasita 23 iluntzera arte: bioaniztasunari buruzko mahai-ingurua, sagarrari buruzko mintzaldia, "Nor dabil basoan?"... [+]
Lup izeneko gailuak testuak ahots bihurtzen ditu adimen artifizialari esker. Hainbat hizkuntza bihurtzeko gaitasuna dauka. Teknologia gutxiko gailua da, hain zuzen aurrerapen teknologikoetatik urrun dagoen jendeari balio diezaion. Ikusmen arazoak dituztenentzat sortu eta... [+]
Udan izandako indarkeria kasuen gorakada batetik, eta hainbat gizonezkok mugimendu feministak antolaturiko ekitaldiak boikotatu dituztela bestetik, Bortziriak, Xareta, Azkain, Bertizarana, Malerreka eta Baztango mugimendu feministek, erakunde publikoen konpromiso irmoa exijitu... [+]
Espainiako Defentsa Ministerioaren 6 milioi euroko esleipen publikoak jaso ditu aurten enpresak. Margarita Robles ministroaren arabera, urriaren 7tik ez diote "armarik saldu edo erosi Israelgo Estatuari", baina indarrean zeuden kontratuei eutsi diete. Elbit Systemsek... [+]
Sobietar Batasuna desagertu zenetik errusofobia handituz joan da. NBEko Segurtasun Kontseiluaren 2002ko segurtasun kontzeptua oso argia da, eta planetaren segurtasun eta egonkortasunak AEBei erronka egiteko asmorik ez duen estatuen menpe egon behar dutela adierazten du. AEBei... [+]
Duela 40 urte sortu zen Geronimo Uztariz Institutua, Nafarroako Historia beste era batera ikertzeko eta zabaltzeko helburuarekin. Jende anitza bildu du lau hamarkada hauetan, eta gai ugari ikertu ditu denbora horretan. Historialari gazteak ere batu zaizkie. Zahar eta berriaren... [+]
Aspaldi ezagutu genuen gaur gaurkoz Añube taldeko abeslari den Aitor Bedia Hans. Garai berean adiskidetu ginen egun Añube taldeko gitarra jotzaile ohia den Beñat Gonzalezekin. Unibertsitateko garaian izan zen, Debagoienako bi gazteak musika zainetan... [+]