Bardozetik abiatuko gara, Bidaxunera; horrela sartuko gara gaskoinez mintzatzen den (mintzatu zen...) Euskal Herrian. Aldapa behera, ordokian ikusten da herria, eta ibaiaren gaineko kaskotxo batean gazteluaren hondamendiak. Han zen agramontesen burua (Gramont), eta ondoko herri euskaldun batean, Lukuzen, beamontesen (Beaumont) orubea. Erdi Aroan Nafarroa osoa odoleztatu zuten leinu horiek hemen zuten sorlekua. Gazteluan, Gramonteko armarrien inguruan zizelkatua omen zen, gaskoinez, «Are du mon no mudera», esan nahi baita euskaraz, «Munduan deus ez da aldatuko». Handikien ametsak! Ikusiko dugunez, tronpatu ziren.

Bardozetik beheiti ikuspegi guztiz ederra da, eta ederragoa zen bidea berritu baino lehen, auto zaharrentzat egin bihurgune nasaiek asti gehiago uzten baitzioten bidaiariari. Ez kexa edo gure ordezkari politikoak xamurtuko dituzu: teknologiak baimentzen dituen lan publiko handi guztiak egin egin behar dira, eta hori da balore nagusia.

Nik aholkatzen dizut denbora hartzeko eta Bidaxuneko karrika zaharretan ibiltzeko. Gero, Akamarrera, oraindik Euskal Herrian eta gaskoinez, aulki eta kadira egileen herria. Eta, laster, Labastide-Villefranquetik behera, Biarnoan sartu, handik ibai handian gora jarraitzeko - «gave» deitzen dira menditik heldu ur garbi eta azkar horiek-, Oloroeraino.

Bidean bada non gelditu. Salbaterra, hasteko: ura, gaztelua, zubia, eliza eta agoten atea, ostatu ondoko pago gorria... Ikusteko, gelditzeko, eta oroitzeko: Nafarroako Sanzia printzesak han sufritu zuen uraren epaiketa, munduratu zuen haur eskasa deabruaren obra ez zela «frogatzeko»; Salbaterran ere, gurean hain bortitzak izan ziren XVI. mendeko erlijio gerlen denboran, euskaldun katolikoek hartu eta suntsitu zuten protestanteen herria zena... Guk gainditu ditugu horrelakoak, zerbait bederen onerako aldatu, nahiz eta progre batzuek beste zibilizazioen erlijio gerren obratzeko eskubidea defendatu... Beno, bakea. Laster, Nabarrenkoxe, murailaz inguratuta, sapa egunetan isil eta ezkutua; herria Albreteko Henri, Nafarroako azken erregeetariko batek, fortifikatu zuen, gaixoak sentitzen baitzuen bere azken lurrak «bi ximinoen arteko zorri bat bezala» zirela. Aurrerago, eta beste derrota baten oroitzapena: Gurs. Hango kontzentrazio zelaian errepublikano anitz egon zen alemanen okupazio pean, eta tartean euskaldun piloa. Munduan barbarokeria gero eta eraginkorragoa izan da, kontzentrazio zelaiak izanik sarraskien tratamendu industriala. Gelditu, eta oroitu.

Eta ordokien bukatzeko, Oloroe.

Xiberotarrentzat hiri handi hurbilena: handik lau urratsetara, Eskiula (Biarnoan den herri euskalduna) eta Barkoxe, Etxahun zaharraren aberria. Bi eliza ikusgarriak ditu, batez ere misterioz betea den Dona Mariakoa. Oloroe izena, omen, «Iluro»tik dator, «ili» edo «hiri» eta gero «ur»: zer den ez dizuet jakinaraziko. Biarnesak dirateke hizkuntza latinoko euskaldunak. Ez da harritzea bizkaitar bati gertatu zitzaiona, muga mendiz igaro, Francorengandik eskapu (bai, bai, frankismoa diktadura bat zen...), han goiko herri batean erori feriaren erdian, eta deus ezin konprenituz lagunari esan «oso euskara zarratua» zutela hango baserritarrek...

Oloroetik gora, mendira, Aspe haranean gaindi. Aspe, Axpe, edozein bizkaitarrek badaki zer den. Gauza kuriosoa, «Atx» harri zuria, kare harrizko peña, esateko, Bizkaian eta Aspe haranaren inguruko kausitzen da: Achar, Atxerito... leku ezagunak dira mendikarientzat eta hain segur leku-izen euskaldun fosilizatuak.

Aspe haranean oso borroka latza izana da berrikitan: bidea zabaldu eta Somporteko tunela egin nahi zuten nazioarteko komunikazioak hobetzeko eta haranaren garatzeko, trenbide eder zaharreko zubi bat ibaiak eraman eta gero. Garapenerako eta XX. mendeko bukaeran sobera desegokia zen zubia berreraiki eta trenak egokitu. AHT ezinean, autopista! Irabazi dute. Eric Petetin, «Aspeko indioa», kartzelatik ospitale psikiatrikora eraman zuten, eta ekologisten herrixkan eskopeta eskuetan sartzen zirenak nahikoa lana dute hartzen aurkitzeko eta garbitzeko, hori baita 4x4 autoetan natura defendatzen dutenen oraingo lana. Euskal laborari sindikalisten laguntza badute ere, beraz ez sobera aipa hartzarena ez baduzue denekin samartuta bukatu nahi. Bego. Tunela egiteko ez zuten sindikalisten laguntza, baina berdin egin zuten. Diotenez, jendea ez omen da kontent, lan handiek banatu dirua ahitzen ari dela eta haranak ez duela burua altxatuko, baina gero berdin bozkatuko dute lan handiak bultzatu zituzten etxeko politikarien alde... Bof!

Bidean gaindi, eta tradizioari jarraikiz, Sarranceko Andra Mari beltzari eskaintzen ahal zaio kandela bat; nik behin egin nuen, eta tradizioak bai baina federik ez nuela igarriz alimaleko ekaitza igorri zigun gero Oliboneko zirkuan. Andra Mari saiatua da: Nafarroako Margaritak biziki maite zuen lekua, eta Heptameron liburuan aipatzen du; haren alaba, Albreteko Joanak, ez zuen olerkirako astirik eta tropak igorri zituen «idolo beltza» errekara botatzeko... Alta, hor dago.

Gero Accous, haraneko herri nagusia; han inguruan bazen mediku militante bat, Espainian eta bere kolonietan abortua debekatua zenean. Ez zarete harrituko mendiko errepidean pintada zahar bat aurkitzen baduzue: «Aborto libre!»; tunelaren aurkakoek Espainiari hartu zioten ere zerbait: «No pasarán!»...

Errepide nagusia utzirik, igo eta igo Lescuneraino. Handik, mendia, dena inguru-inguru zirku guztiz eder eta ikusgarri batean, Auñamendi, Hiru Erregeen Mahaia, Atxerito... nabarmentzen direla. Hara heltzeko, denboran, errepide estuen garaian, gaua ematen genuen Biarnoko herri batean, afaldu, ogia bertan erosi, biarnesez zerbait ikas: «Aqueras montanhas que tan hautas son m’empachan de veser mes amors on son. Devath ma frinesta i a un auseron, tota la nuèit canta, canta sa cançon. Se canta que cante, canta pas per jo, canta per ma mia, qu’es au luènh de jo...». Iparraldeko edozein mendikari zaharrak badaki kanta hori.

Alta, ez baduzue atzeratuek bezala egin nahi, moderno eta demokratak baldin bazarete, bada Biarnoa ezagutzeko beste parada bat: autobidea Baiona-Paue, autobia Oloroeraino, ezkerreko lerroan jo-ta-ke, tunela pasa eta Canfrancen karta posta bat eros eta igor Nuria Lopez de Gereñuri : «Hiru ordu, 26 minutu eta 43 segundo, Biarno osoa». Seguru enkoadratuko duela.