Ihesi: Auzoz auzo, baserriz baserri


2021eko uztailaren 16an
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Ibilbideari ekin aurretik, Usurbilen nondik norakoak aipatuko ditugu, laburrean bada ere. Irisasi mendian -Andatza tontorra bertan dago- historiaurreko tumulu eta trikuharri ugari aurkitu arren, ez dugu hain atzera joko eta Erdi Aroko XIV. mendera egingo dugu. Izan ere, garai hartan hasten da Usurbil hiribilduaren historia, "Belmonte de Usurbil" izenarekin.

1371. urtean eman zion Gaztelako errege Henrike II.ak hiribildu titulua. Garai hartan hainbat auzotan antolatutako baserri batzuk osatzen zuten udalerria, baina leinu boteretsu bat bazen tartean, Atxegatarrak, eta jauntxoaren menpe bizi behar izan zuten luzaroan usurbildar askok. XV. mendetik aurrera ere, Gipuzkoa osoan gertatu zen modura, leinu edo bandoen indarra ahuldu zenean, ez ziren liskarrak amaitu eta gutxienez bi mendez iraun zuten Kalezarrek hasieran, Kaleberrik gero, Aginaga auzoarekin izandako liskarrek; udaletxea eta dendak non kokatu zen arrazoia. Egun ere itzali gabeko sentimendu hori suma daiteke batzuengan.
Probintziako Batzarretara bidali behar zuten ordezkariaren gastua gutxitu asmoz, 1826an Usurbilek, Orio eta Zizurkilekin batera Andatzabea elkargoan parte hartu zuen. Bigarren karlistaldian, bestalde, hiru hilabetez eduki zuten herria hesiturik. Baina Beterriko gainontzeko udalerrietan gertatutakoaren aldean, hemengo borroken ondorioak ez ziren hain latzak suertatu eta erretako baserri nahiz etxe kopurua ez zen hain handia izan.

Gaur Usurbil, Donostiatik 11 kilometrora dagoen 5.600 bizilaguneko eta 24,9 kilometro koadroko herria da. Nekazaritzan lan eginez bizi izatetik, batez ere industrian lan egitera igaro da eta erriberetako lur zelai emankorrak industriaguneetako eraikuntzek ordezkatu dituzte, hein batean behintzat. Inguruan dituen Donostia eta Lasarte bezalako hiri handien aurrean euskal hiztun kopurua mantendu eta izaera propioa garatzen jakin izan du.


Kaleberri edo Elizalde

Herri-kaskoa ez da handia, baina baditu abiatu aurretik, edo nahiago izanez gero ondoren, bisitatxoa merezi duten eraikuntzak, Saroe eta Atxega jauregia dira horietako bi. San Salbador elizaren aurrean, kale Nagusian dago lehena, erretako oinetxe zaharraren ordez XVII. mendean eraikitako barroko estiloko jauregi bikaina. Hareharriz eraikitako fatxada nabarmena du, oso landua, balkoi, leiho, armarri eta sarrerako bi arkuekin. Bigarrena berriz, urrunxeago dago, errepide nagusiaren beste aldean, ibaia zeharkatzeko erabili ohi zen ibia menperatzen zen tokian lehen, industriagunean orain. XVIII. mendean eraikitako jauregi barrokoa da. Armarriaz gain, sarrera nagusiaren aldeetan dituen eskailerak ditu aipagarrienak.

Baserri apainak ere badaude kaxkotik asko urrundu gabe, Gaztañaga eta Artzabal esaterako. XVI. mendeko eraikinaren oinarrietan bi mende beranduago osorik eraldatu eta handitutako baserria da lehena; fatxada nagusian ezkaratz ederra duen eraikin barrokoa bestea, Usurbilen gaur irekia geratzen den bakarretakoa. Biek mantentzen dute jatorrizko egurrezko egituraren zati handi bat eta duten balioa aintzat hartuz monumentu izendatu ditu Eusko Jaurlaritzaren Kultura Sailak. Jarraituko al dute horrela urte luzez?


Demaplazatik Arratzaina

Eliza eta pilotalekuaren artean dagoen demaplaza bada abiapuntua. Paris etxea ezkerrean utzi eta jolasgune berritik barrena, herri sarrerako biribilgune obalatura joan behar duzue. Hortik aurrera segi, Kalezarrerantz. Harresia ez bazen ere, lau aldeetatik gotortuta zegoen Kalezar. "Belmonte de Usurbil" hiribildua sortu zenean Kontzejua Kalezarren ezarri zen, huraxe baitzen, orduan, erdigunea. Horren guztiaren lekuko dira herrigunera sartu ahal izateko dituen bi ate nagusiak eta hainbat etxe-izen: Kontzeju, Eskribanea, Arotzanea, Erreronea, Barberonea... Mendebaldeko sarreratik sartu eta Portalea igarota, ekialdeko sarreratik irtengo zarete. Berehala ikusiko duzue, bidearen ezker aldean, herri sarrera guztietan izaten zen ermitatxoa. Sokorrokoa da hori.

Asfaltozko bidean gora jarraitu, ezker-eskuin irteten diren adarrei kasurik egin gabe. Iartza baserri parean, hormigoizko bidea ikusiko duzue eskuinera. Hori hartu, eta bizkar zabal batean kokatutako XVIII. mendeko Larbain baserriraino jo. Atzera begiratuz gero, ikuspegiak ederrak dira. Zubieta ikus daiteke, han, ibaiaren beste aldean. Aurrera jarraitu eta utzitako errepidearekin bat egingo dugu. Baina segituan utzi behar da berriro. Eskuinera hartu, eta Buenabista igaro ondoren, Ibarrolatxikira helduko zarete, egun nekazalturismorako etxea den horretara. Atzean aurkituko duzue Ibarrolaaundi baserri bikaina, inguruotako baserririk zaharrena, XVI. mendekoa. Gaur egun, eraiki zen garaiko bolumena eta egitura ia osoa mantentzen ditu. Habeen artean oraindik mantentzen da etxe honek zeukan XVI. mendeko dolare zaharraren egitura. Monumentu deklaratua izan da duela gutxi.

Errepidean gora, Egiluze baserrietara doan bidea ezkerrean utzi, eta metro gutxira bidegurutze bat topatuko dugu. Ezkerrera egin eta segi porlan bidetik gora. Artxubieta ondotik iragan eta gain batera helduko gara. Usurbil eta Beterri osoa goitik ikusteko toki aparta, begiratua eman, merezi du-eta.
Eskuineko muino kaskoa, liberalen esku zegoen Donostia kanoiez tirokatzeko erabili zuten karlistek, bigarren karlistaldian (1872-1876). Gotorleku horretako kanoi tiro batek, hain zuzen, Bilintx bertsolaria larriki zauritu eta gutxira heriotzera eraman zuen. Arratzainberri baserri ondotik igaro eta gain batean, aurrez aurre izango ditugu elkarri erantsitako Arratzainaundi eta Arratzainzar baserriak, eskuinerago dagoen Arratzainbordarekin batera. Arratzain oinetxe zaharretik sortutakoak dira hirurak.


Aginagatik Urdaiagara

Baserri aurrean eskuinera jo, Arratzain edo Bordatxo tontorra (340 m) eskuinetik inguratu eta A-8 autobide gaineko zubira heldu, Artikulaaundi baserria zegoen lekura. 70eko hamarkadaren hasieran Bilbo-Behobia autobidea eraikitzeko egindako lur mugimendu eta betelanek, Usurbilen bakarrik, sei baserri betiko galtzea ekarri zuten: Intxuinzabal, Aritzeta, Benta, Artikulaaundi, Artikulatxiki eta Arburu. Bidegurutzean ezkerrera hartu eta autobide albotik aurrera segi. Zakur eta abandonatutako animalien babesleku etxea dena eskuinean utziko dugu, baita aurrerago Aintziberri eta Aintzizar baserriak ere. Azken hau, egun guztiz eraberritua badago ere, Usurbilgo etxe zaharrenetakoa da, Saria eta Urdairarekin batera.

Autobidepetik igaro Arrate baserri berritutik eta poliki-poliki behera egin, hilerri eta gurutze bidetik Aginagako kaxkoraino. Jaisten hasi eta gutxira, ordea, Usurbilgo ederrenetakoa den Arrillagaaundi baserrira iristeko bidegurutzea igaroko duzue. Joan etorri luze samarra izanagatik ere, merezi du Ondare Kultural kalifikatutako baserri hau ikusteak. Zurezko egitura bikaina du harlanduzko habe karratuen gainean, Oria ibaira begira, egutera paregabean.

Aginaga, Zubietaren antzera, antzinako instituzio propioa izan zuen komunitatea da. San Frantzisko Asiskoren eliza eta hilerria ditu, baserri garrantzitsu eta ederrak, eta antzina ontziolak ere bai. Oinetxeetan, beste askoren artean nabarmentzen direnak Etxebeste, Soroa eta Urruzmendi dira. Mapilen berriz, asko dira Irisasitik ateratako egurrez egindako itsasontziak.

Pilotaleku ondoan, Erriberetako kalea hartu eta N-634 errepidepetik igaro behar dugu. Baratze sail ederren artean aurrera, errepidearekin berriro bat egin eta Altzonazko zubitik Urdaiagako Txokoalde auzoan sartuko gara.


Urdaiaga eta Zubietatik barrena

Irisasi mendipean dagoen auzoa da Urdaiaga, Orreagako monasterioarenak ziren lurretan sortua. San Esteban ermitak erdiguneko gaina menperatzen du eta albo banatara bi auzune ditu, Txokoalde eta Santuenea. Lehena Urdaiagako dorre zaharren inguruan sortu zen eta aipamena merezi duten hainbat baserri eder ditu inguruan, hala nola Illunbe, Iparragirre, Urdaiaga bera, Gilisasti, Zabalea eta Berreiartza. Santuenea auzunea, berriz, 1950-1960 hamarkadan eraiki ziren auzo-etxeek eta baserri gutxi batzuk osatzen dute, hala nola, Ermotegi eta Aialde baserriek.

Trenbide-pasagunea zeharkatu eta Saltxipi jatetxe parean ezkerrera jo, malda gorari ekiteko. Maldan gora goazela Aldatxa baserri aurretik igaro, lehen utzitako bidea zeharkatu eta parke dotore batetik gora San Esteban ermita aurreko plazatxora helduko gara. Leku aproposa atseden hartzeko.

Eskaileratan behera, Santueneara jaitsiko gara. Zorrotzeko zubia igarota ibilbidea amaitu daitekeen arren, zertxobait luzatu eta ibaiertzetik doan bide lautik -trena lehen bide horretatik pasatzen zen-, Zubietara jarraitzea gomendatzen dugu, baserri eder ugari baitaude han.

XIV. mendean Usurbilgo hiribildua sortu zenean, bitan banatu zen. Auzokide batzuek, bi herenek, Donostian jarraitzea erabaki zuten, beste herenak, berriz, Usurbilera biltzea aukeratu zuen eta egun ere horrela banaturik daude, azken urteotan eraldakuntza nabarmena jasan behar izan arren. Done Jakue elizaz gain, arkitekturak utzi duen ondareari begira azpimarragarriak dira beste askoren artean Aliri, Alamandegi, Berridi, Lertxundi eta Aizpurua baserriak. Aizpuruan, esaterako, 1813an, Donostiako hiria kiskali berria zela, Donostiako hainbat handiki elkartu zen, hiria nola berreraiki eztabaidatzeko, eta halaxe dago jasoa fatxadako plakan.

Ibilbidea bukatzeko Aliriko zubitik Oria ibaia zeharkatu eta berehala ezkerrera hartu behar da. Kalezar eta Usurbilerako bide zaharra izan arren, segituan mozten da, XX. mende hasieran trenbide berria eta N-634 errepide berria eraiki baitzituzten. Pasagune arriskutsua dago hor, oso tentuz ibiltzekoa. Troia baserri multzotik gora Morkaiko gaina igo eta Ugarte baserri ikusgarri eta ederraren aurretik behera herriguneraino iritsiko zarete, akituta beharbada, baina baserri ederrez asetuta ziur.

Usurbil eta sagardoa
Sagardoak antzinatik izan du berebiziko garrantzia Usurbilen eta horren lekuko dira ezagutu ditugun baserri gehientsuenek dituzten dolareak, horietako batzuk hirurehun urtekoak. Nekazaritza bizibide ia bakarra zen garaitan, ordea, are garrantzia handiagoa zuen, baserri orok zituen bere sagastiak eta gehienek dolarea. Baina ez bakarrik Beterrin, Gipuzkoa osoan ere hala zen. 1931n hogeita bi sagardotegik ordaindu zuten ekoitzi ahal izateko zerga. 80ko hamarkadan beheraldi nabarmena eduki ondoren, azken urteotan atzera garrantzia hartzen ari da eta berreskurapen horri bultzada eman asmoz Sagardo Egunaren Elkarteak, Sagardo Eguna ekitaldia ospatzen du duela 25 urtetik hona, arrakasta handiz.


Azkenak
Lanbroa

Askotan gertatu izan zait etxetik lanbroari so egon ostean, blai bukatuko dudala jakin arren, aterkirik ez hartzea. Zergatik ote? Beharbada, aterkia hartzeko gogorik eza? Beharbada, bustiko ez naizen itxaropena? Kontuak kontu, ondorioa beti berbera izan da. Esaerak dio, euri... [+]


Euskaraz bizitzeko, Euskararen Errepublika

Gogoan daukat, 16 urterekin, Bergarako epaitegi aurrean egindako euskararen aldeko elkarretaratze batean identifikatu ninduela Ertzaintzak lehen aldiz. Euskal Herrian epaitegiak euskalduntzeko aldarria zilegi zela pentsatzen genuen, baina, orduan ere, faltako zen baimenen bat,... [+]


2024-11-22 | Estitxu Eizagirre
Amillubi proiektuak lehen urtea ospatuko du abenduaren 1ean

Zestoako Iraeta auzoko Amilibia baserria eta lurra kolektibizatzeko 100.000 euro batzea falta du Amillubi proiektuak, lehen urte honetan 290.000 euro eskuratu baititu. Biolurrek abiatutako proiektu agroekologiko honek dagoeneko jarri du lurra martxan, sektorearen beharrei... [+]


Gazako %36 guztiz suntsitu dute, base militarrekin lurraldearen kontrola segurtatzeko

Forensic Architecture erakundearen ondorioetakoa da hori, ikusita Israelgo Armadak nola antolatu duen Gazaren egungo kontrola. Suntsiketa maila hori bakarrik litzateke Gazaren kontrola segurtatzeko, zeren eta, berez, txikitze maila askoz handiagoa da lurraldearen gainerako... [+]


2024-11-22 | Andoni Burguete
Etekin egarriak itotzen duenean

Tanta hotzak Valentzian eragindako hondamendiak irudi lazgarriak utzi dizkigu; batetik, izan dituen berehalako ondorioengatik, eta, bestetik, nolako etorkizuna datorkigun aurreratu digulako: halako fenomeno klimatiko muturrekoak gero eta ugariagoak eta larriagoak izango direla,... [+]


Planifikatzen ez duen Nafarroako Energia Planaren kontra alegatu dugu

Nafarroako Energia Planaren eguneraketa oharkabean igaro da. Nafarroako Gobernuak jendaurrean jarri zuen, eta, alegazioak aurkezteko epea amaituta, gobernuko arduradun bakar batek ere ez digu azaldu herritarroi zertan oinarritzen diren bere proposamenak.

Gobernuak aurkeztu... [+]


2024-11-22 | ARGIA
Languneko zuzendari Lohitzune Txarola
“Hizkuntza gutxituen pisu ekonomiko eta estrategikoa aldarrikatu nahi du Langunek”

Azaroaren 26an eta 27an, Langune Euskal Herriko Hizkuntza Industrien Elkarteak eta FUEN Federal Union of European Nationalities erakundeak antolatuta, ‘Hizkuntzen irabazia. Benefits of language industry in the economy’ kongresua egingo da Donostiako Kursaalean. Han... [+]


2024-11-22 | Estitxu Eizagirre
Biriatuko Arbolaren Besta hemen da

Azaroaren 23an egingo dute tokiko arbola, fruitondo eta landare ekoizleen azoka. Horrez gain, egitarau oso indartsua prestatu dute 22 arratsaldetik hasita 23 iluntzera arte: bioaniztasunari buruzko mahai-ingurua, sagarrari buruzko mintzaldia, "Nor dabil basoan?"... [+]


Euskarazko testuak ahots bihurtzen dituen patrikako gailu inteligentea merkaturatu dute

Lup izeneko gailuak testuak ahots bihurtzen ditu adimen artifizialari esker. Hainbat hizkuntza bihurtzeko gaitasuna dauka. Teknologia gutxiko gailua da, hain zuzen aurrerapen teknologikoetatik urrun dagoen jendeari balio diezaion. Ikusmen arazoak dituztenentzat sortu eta... [+]


2024-11-22 | Antxeta Irratia
“Feministon aurkako oldarraldia” gelditzeko indarrak batu dituzte Lizuniagan

Udan izandako indarkeria kasuen gorakada batetik, eta hainbat gizonezkok mugimendu feministak antolaturiko ekitaldiak boikotatu dituztela bestetik, Bortziriak, Xareta, Azkain, Bertizarana, Malerreka eta Baztango mugimendu feministek, erakunde publikoen konpromiso irmoa exijitu... [+]


2024-11-22 | Gedar
Espainiako Gobernuak ez ditu harremanak apurtu Elbit Systems armagintza-enpresa sionistarekin

Espainiako Defentsa Ministerioaren 6 milioi euroko esleipen publikoak jaso ditu aurten enpresak. Margarita Robles ministroaren arabera, urriaren 7tik ez diote "armarik saldu edo erosi Israelgo Estatuari", baina indarrean zeuden kontratuei eutsi diete. Elbit Systemsek... [+]


2024-11-22 | Joan Mari Beloki
Errusofobia lehen eta orain (II)

Sobietar Batasuna desagertu zenetik errusofobia handituz joan da. NBEko Segurtasun Kontseiluaren 2002ko segurtasun kontzeptua oso argia da, eta planetaren segurtasun eta egonkortasunak AEBei erronka egiteko asmorik ez duen estatuen menpe egon behar dutela adierazten du. AEBei... [+]


Gemma Piérola
“Historiak ezin du ezikusiarena egin gu protagonista garen eguneroko arazo horien aurrean”

Duela 40 urte sortu zen Geronimo Uztariz Institutua, Nafarroako Historia beste era batera ikertzeko eta zabaltzeko helburuarekin. Jende anitza bildu du lau hamarkada hauetan, eta gai ugari ikertu ditu denbora horretan. Historialari gazteak ere batu zaizkie. Zahar eta berriaren... [+]


Añube
Elkar besarkatzeko musika

Aspaldi ezagutu genuen gaur gaurkoz Añube taldeko abeslari den Aitor Bedia Hans. Garai berean adiskidetu ginen egun Añube taldeko gitarra jotzaile ohia den Beñat Gonzalezekin. Unibertsitateko garaian izan zen, Debagoienako bi gazteak musika zainetan... [+]


Eguneraketa berriak daude