Ihesi: Balloko haitzetan gora, Sakamantekasen beldur
Trikuharriaren ganbera ederra 10 harlauzaz osatua dago eta gehienak bi ordu eskasetan zapalduko dugun Mirutegiko haitzetik ekarri omen zituzten. Joxemiel Barandiaranek ondorioztatu zuenez, «ganbera eta korridorean gizabanako ugari ehortzi zituzten Eneolitikoan eta Brontze Aroan. Geroago, Burdin Aroan, trikuharriaren inguruko tumuluan beste hainbat gizabanakoren errautsak gorde zituzten». Baina ez dira hauek gaurko txangoan gogoan izango ditugun hildako bakarrak.
Diaz de Garaioren ibilbide ankerrak legendari bide zabala ireki zion eta oraindik bada Aizkomendi inguruan Sakamantekasen espiritua dabilela sinesten duenik. Oinez hasteko aitzakia eman digu horrek eta martxa bizkorrean Durruma Donemiliagako (San Roman de San Millan) errepidea segitu dugu. N-1 autobidea gainetik pasa eta 1,6 km aurrerago iritsi gara Durrumara. Kalean gora, iturrira iritsi, ezkerreko bidea hartu eta biltegi bat pasata herria atzean utziko dugu. Entziaren oinean gaude, eta hormatzarrak gaindiezina dirudi hemendik ikusita. Hertz batean tontorra ageri da gurutze eta guzti. Askok uste du horixe dela Balloren gailurra, behetik tontor nabarmenena baita, baina Mirutegi da hori.
Berehala topatuko ditugun ur biltegiak pasa eta ezker-eskuin haritz solteak dituen pistan aurrera egin dugu. GR seinale batek bide onetik goazela adierazi digu, baita Ballora iristeko ordu eta erdiko ahalegina falta zaigula ere. N-1eko autoen burrunba ia ez da entzuten, egunotan indarrez jotzen duen haizea nagusitzen hasi da ibilbidearen soinu bandan.
Apurka-apurka pagoek haritzak ordezkatu dituzte eta malda gogortzen hasi da; Sakamantekas atzean segika dugula imajinatu dugu gure martxa gehiegi ez moteltzeko. Ordu erdiz jarraitu dugu pista nagusi hau saihesbideei jaramonik egin gabe, ezkerretara pagadian sartzen den zidorra ikusi dugun arte. Hainbeste bidexken artean, bide bazterreko harri piloak esan digu horixe dela aukeratu behar duguna.
Hemendik aurrera, basoko bideak bihurgune asko du, baina galtzeko beldurrik ez dugu: pagadia seinale gorriz josita dago eta Mirutegiko tontorra ia beti bistan dugu erreferentzia moduan. Gainera orbeletan gustura gabiltza.
Gaurko helburu nagusia, Ballo, hego-mendebaldean ikus daiteke, baina behetik atentzioa eman digun Mirutegiko gurutzea bisitatuko dugu lehenik (1.162 m.). 10 minutuan iritsi gara eta beste hainbeste behar dugu Balloren tontorra zapaltzeko (1.197 m.). Gailurrok ikuspegi ederra eskaintzen digute, baina haize zakarrak ez digu utzi luzaroan bertan gelditzen. Arrazoi horrexegatik egin diogu uko ekialdean zabaltzen diren Legaireko larreak bisitatzeari. Egun atseginago baterako utziko ditugu Mendiluzeko zutarria eta harrespila, eta zuzenean jo dugu Atau edo Surbeko tontorrera (1.155 m.). Badaezpada amildegira gehiegi hurbildu gabe, bertatik ikuspegi ezin hobea dugu nonahi: Sakana, Lautada, Urbasa, Aratz, Aizkorri... Aurpegiko gihar guztiak izoztu baino lehen jaitsi gara. Atauko atakan behera, haizearengandik babestuko gaituen txoko baten bila ibili gara. Indarrak berritu eta basoan sartu garenean, bide nagusia ezkerrean utzi eta errekaren zurrumurrua jarraituz zuzenago egin dugu beheranzko bidea. Ur biltegien atzetik iritsi gara Durrumara. Eta handik Egilatzera. Azken orduetan musika atseginagoak entzun ondoren, ez da erraza berriro ere N-1eko autoen joan-etorrira ohitzea. Eta ez gaitu batere harritzen Sakamantekasen edo beste edozeinen espirituak inguru hauetan aztoratuta ibiltzea; zarata honekin ez dago bakerik.
1870eko udaberrian burutu zuen lehen hilketa. Prostituta zahar bat izan zen biktima eta estrangulazioz hil ondoren, gorpua bortxatu eta labanaz sabela ireki zion. Hurrengo urteko udaberrian gauza bera egin zuen beste adineko prostituta batekin. Hurrengo bi krimenak 1872ko abuztuan izan ziren, elkarren segidan. Hirugarrena 13 urteko neskatoa izan zen eta laugarrena, berriro ere prostituta, baina aurrekoak baino gazteagoa. 1873 eta 1874an bi saiakera egin omen zituen baina, kasu hauetan, biktimek -beste prostituta bat eta eskale bat- ihes egitea lortu zuten. Urte batzuk pasako ziren Diaz de Garaiok bere helburu makurra berriro lortu arte. Ofizialki behintzat. Izan ere, badira leporatu zitzaizkion baino hilketa gehiago egin zituela pentsatzen dutenak. Lau aldiz ezkondu zen Garaio eta hiru aldiz alargundu. Emazteak erraztasun harrigarriz hil zitzaizkion, baina ez zuen inork frogatu ahal izan heriotza horietan senarrak zerikusi zuzenik izan zuenik. 1878 eta 1879an, berriro, Sakamantekasen bi saiakerak alferrikakoak izan ziren, baina urte horretako irailean bosgarrena erori zen eta handik bi egunera seigarren eta azkena. Biak inguruko nekazari gazte eta sasoikoak ziren eta hauekin Garaiok bere sadismoa muturrera eraman zuen gorpuak mutilatuz.
Ordurako Arabako Lautadan beldurra errotuta zegoen eta Sakamantekasen mitoak Arabako lurrak gainditu zituen berehala. Hiltzailea bilatzeko ahaleginak ere gero eta handiagoak ziren. Baina azkenean kasualitateak eramango zuen Diaz de Garaio justiziaren aurrera. Egilaztarra baserri berri batean sartu zen morroi eta inoiz ikusi ez zuen haur batek hatzarekin seinalatu eta «Hori aurpegia! Sakamantekas ematen du!» bota omen zuen. Garaio atxilotu zuten orduan eta, polizien harridurarako, atxilotuak bere krimen ilunak aitortu zituen. Gasteizko Polborinean garrotez hil zuten 1880an.
Garaiko kronikoek diotenez, Garaiok «Neanderthalen kaskezur eta kopeta du, masailezurra ohikoa baino handiagoa eta aurpegian asimetria ugari dauka». Lombrossok bere L'uomo delinquente liburuan deskribatu zuen kriminalaren profila zuen -gaur egun, noski, Lombrossoren teoriek ez dute baliorik, ezaugarri fisikoek ez baitute jarrera kriminalean zerikusirik-. Bere garuna 10 forensek aztertu zuten hil ondoren Gasteizen eta Madrilen. Ondorioetan bat egin zuten denek: Garaio ez zegoen eroa, bere erabakiak erabat kontzienteki hartu zituen.
Beldurrak bi lan egin zituen Sakamantekasen kasuan: lehenik mamua sortu zuen; ondoren, mamuari benetako identitatea eman zion, Diaz de Garaioren hilketak aprobetxatuz.
AEBetako Ozeanoko eta Atmosferako Administrazio Nazionalaren (NOAA) ikerketaren emaitza zabaldu du Nature Climate Change aldizkariak: bereganatzen zuen karbono dioxido eta metano kopurua baino gehiago isurtzen du orain tundrak.
Euskal Herriko eta Kataluniako indar eskuindarrek bat egin dute PPrekin eta Voxekin, zerga ez luzatzeko.
Bi erizainetatik batek lanean eraso sexistak jasaten dituela azalerazi du Erizainen Ordenak joan den urte bukaeran egin ikerketak. 21.000 erizainek ihardetsi dute, sektore pribatu, publiko eta liberaletik. Hauetan 2.500 gizonak dira.
Asiak jarraitzen du izaten kazetari gehien atxilo dituen kontinentea: 2024an atxilotutako kazetarien %30 baino gehiagorekin. Txina, Israel eta Myanmar izan ziren berriemaile gehien espetxeratu zituzten estatuak iaz. Osotara, 200 kazetari baino gehiago hil eta ehunka zauritu eta... [+]
“Independentziara egin beharreko bideaz” hausnartzea da helburu nagusia. Apirilaren 20an, Aberri Egunarekin batera, Berriozarren ospatuko duten Gazteon Eskutik jardunaldia izango dute azken geltoki.
Valentziako tanta hotzaren ondoren hondamendiaren itzala beste leku batzuetara ere hedatu da: zer gertatuko litzateke horrelako denborale erraldoi batek Esako urtegi handitua kolpatuko balu? Eutsiko ote lioke presak? Urak gainezka egingo ote luke? Galderak hor daude eta... [+]
-(1).jpg)
Brasilen suteek 30,86 milioi hektarea baso eta eremu natural suntsitu zituzten iaz, Italia osoaren azalera baino gehiago. Suteek %79ko igoera izan zuten 2023arekin alderatuta, Fire Monitorren ikerketa batek agerian utzi duenez.
Astearte gauean egin dituzte pintaketak, bizilagunek azaldu dutenez. Fatxada nagusia, bertako ateak eta alboetako paretak margotu dituzte. Gazte Koordinadora Sozialistak urtarrilaren 25rako deitutako mobilizazioarekin bat egiten du aldarriak.
Groenlandia, X. mendearen amaiera. Lehen esploratzaile eta kolono eskandinaviarrak uhartera iritsi ziren. Baina XV. menderako kokaleku horiek abandonatuta zituzten eta jatorrizko inuitak geratu ziren. Baina 1721an, Hans Egede misiolariak espedizio bat antolatu zuen eta kolonoak... [+]
Salbatore Mitxelena ikastolak 140.000 euro ordaindu beharko ditu, Eusko Jaurlaritzak Haur Hezkuntzarako ezarri dion matrikulazio muga gainditzeagatik, baina zortzi ikasleak mantenduko ditu, negoziazioen ondorio. Hezkuntza Sailaren erabakiak eta jarrerak salatu ditu ikastolak.
Lapurdiko hezegunea funtsezkoa da biodibertsitatearen biziraupenerako. Proposamena eremuan zabaldu dute eta Errobi inguruko sistema hidrauliko osoa barnean izango luke; Baionako, Angeluko, Basusarriko, Milafrangako eta Uztaritzeko Aturri ibaiaren ibaiadarrak, esaterako. Bost... [+]
Lehen aldia da Hego Euskal Herriko euskal gehiengo sindikalak armagintza industriaren moldaketaz taldean eta modu publikoan hitz egiten duena. Aurreko hilabeteotan mugimendu antimilitaristak bilera bana egin du lau sindikatuokin, produkzio militarra “sozialki... [+]
Nafarroa Arenan Mitoaroa ikusten izandako lagun batek “telurikotzat” jo zuen entzun-ikusi-sentitutakoa. Niri ere hala iruditu zitzaidan telebista medio etxetik hauteman nuena.
Pentsa daiteke Mitoaroak piztutako grinak eta atxikimenduak proiektuaren ikusgarritasuna... [+]