Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
larunbata 2025eko otsailaren 08an
"Legutianon oso erraz topatzen dira txikitandik euskaldun direnak"
Legutiano, Gasteiztik iparraldera, hamabosten bat kilometrora. Gari, garagar eta olo soroak nagusi direneko aldea. Legutiano dugu udalerriaren izena. Bertan dira Billerle -herri guneari bertakoek ematen dioten izena-, eta Elosu, honen auzo Ollerieta barne, Nafarrate, Urrunaga, Goiain eta Urbina. Horixe Carrerak eta Garciak aztertu duten Legutiano aldea, liburuan eta bi CD interesgarritan eskaini digutena.
Orain arte Aramaiok jaso dituen ohoreak biltzeko moduan da Legutiano. «Jendeak, oro har, ez daki Legutiano aldean euskaldunak daudela. Betiko euskaldunak, esan nahi dugu. Horregatik, gure helburua zen jendeari jakinaraztea Arabako zonalde horretan oraindik euskaldunak daudela». Henrike Knörr irakaslearen bitartez jakin zuten Urrunagan bazela oraindik andre bat, azkena omen, euskaraz hitz egiten zuena. Harekin harremana egin eta abiatu ziren ikertzaileok lanean. Euskaldun gehiago topatu zituzten gero. «Legutianon bertan oso erraz topatzen dira txikitandik euskaldun direnak».
Euskaradunak uste baino gehiago Legutianon. Ezjakinean ginen. «Aramaio bera ere ez da oso ezaguna, ez arabarren artean, ez beste lurraldeetako euskaldunen artean». Aramaio ezaguna ez, eta are gutxiago ezaguna Legutiano aldea. «Zenbait jendek uste du Laudio eta Amurrion gordetzen dela euskara! Araba oso zentralizaturik dago, dena da Gasteiz. Hiritik hamar kilometrora, berriz, hortxe Legutiano, euskara gordetzen duen herria. Oletako zenbait euskaldunek ere ez daki Legutianon euskaldunak daudena. Ondoan daude bi herriak, Oleta eta Legutiano, alegia, baina elkarren berri ez balute bezala da, euskarari dagokion kontu horretan behintzat». Hipotesia ere egina dute Carrerak eta Garciak: «Aramaion eta Oletan miretsi egiten dute euren euskara, harro daude. Legutiano aldean, berriz, ez dute beraien euskararen uste onik, konplexua ere izan dute, salbuespenak salbuespen, nahiz eta erabiltzen duten euren artean, batere arazorik gabe. Hikaz ere hitz egiten dute».
Orain arte Aramaiok jaso dituen ohoreak biltzeko moduan da Legutiano. «Jendeak, oro har, ez daki Legutiano aldean euskaldunak daudela. Betiko euskaldunak, esan nahi dugu. Horregatik, gure helburua zen jendeari jakinaraztea Arabako zonalde horretan oraindik euskaldunak daudela». Henrike Knörr irakaslearen bitartez jakin zuten Urrunagan bazela oraindik andre bat, azkena omen, euskaraz hitz egiten zuena. Harekin harremana egin eta abiatu ziren ikertzaileok lanean. Euskaldun gehiago topatu zituzten gero. «Legutianon bertan oso erraz topatzen dira txikitandik euskaldun direnak».
Euskaradunak uste baino gehiago Legutianon. Ezjakinean ginen. «Aramaio bera ere ez da oso ezaguna, ez arabarren artean, ez beste lurraldeetako euskaldunen artean». Aramaio ezaguna ez, eta are gutxiago ezaguna Legutiano aldea. «Zenbait jendek uste du Laudio eta Amurrion gordetzen dela euskara! Araba oso zentralizaturik dago, dena da Gasteiz. Hiritik hamar kilometrora, berriz, hortxe Legutiano, euskara gordetzen duen herria. Oletako zenbait euskaldunek ere ez daki Legutianon euskaldunak daudena. Ondoan daude bi herriak, Oleta eta Legutiano, alegia, baina elkarren berri ez balute bezala da, euskarari dagokion kontu horretan behintzat». Hipotesia ere egina dute Carrerak eta Garciak: «Aramaion eta Oletan miretsi egiten dute euren euskara, harro daude. Legutiano aldean, berriz, ez dute beraien euskararen uste onik, konplexua ere izan dute, salbuespenak salbuespen, nahiz eta erabiltzen duten euren artean, batere arazorik gabe. Hikaz ere hitz egiten dute».
Adinekoak helburu
Bi ikertzaileok adinekoengana jo dute bertako euskara biltzera. Hala ere, edade handikoak ez ezik, gazteak ere mintzo dira euskaraz. «40 urteko jendea ere bada euskaraz badakiena, bertako euskaraz hitz egiten duena esan nahi dugu; baina guk, hautaketa egin genuen: 65-70 urtetik gorakoekin jardun genuen grabazioak egiten».
Arabarrak, udalerri horretan bertan jaioak eta bertako euskarari eutsi diotenak behar zuten izan. Ondoko herri Oletako biztanleekin ere grabazioak egiteko asmoa zuten, baina Oleta Aramaio da udalerriz. «Ondorioz, oraingoz hara ez jotzea erabaki genuen eta Legutiano udalerriko biztanleak beste inor ez kontuan hartzea. Eta, arestian esan dugunez, bertan jaiotako euskaldunak. Izan ere, Legutianon hainbat dira beste herri batzuetatik hara joan diren euskaldunak: Otxandiokoak, Arratia aldekoak, Bergarakoak... alkatea bera, adibidez, bergararra da».
Legutiano aldean euskara oraindik bizirik dagoela erakutsi dute Carrerak eta Garciak lan honetan. «Eta badirela euskara praktikanteak, nolabait esateko. Gainera, euskara hori erakutsi nahi genuen, lagin bat besterik ez bada ere: zein doinu duen, zein hitz, zein aditz forma erabiltzen dituzten eta abar».
Leintz, Arratia eta Aramaioko euskarari loturik dago Legutianokoa, eta hurreago, adibidez, Otxandio eta Ubidekoari. Ezin jakin, dena den, Gasteizko euskararen aztarnarik topa ote genezakeen Legutianoko euskararen berri izanda. «Legutiano -Billerle-, eta Gasteiz artean ez dago hamabost kilometro besterik, eta herri zerrenda bat: Luku, Miñao, Erretana, Gamarra... denak elkarren ondoan daude. Beraz, Gasteizen, edo Gasteiz inguruan hitz egiten zen euskara eta Legutiano aldean egiten dena antzekoak zirela pentsatu beharko genuke. Hizkera berbera zirena ezin baieztatu, hori ez. Bestalde, Gasteizko euskarari buruz dugun lekukotasun bakarra Landuccioren hiztegia da, XVI. mendekoa. Gasteizkoa eta Legutianokoa konparatu ahal izateko, XIV. mendean Legutianon nolako euskara egiten zen jakin beharko genuke. Eta ez dakigu. Ez dago garai hartako daturik». Ezin beste berririk jakin, ondorioz.
Arabarrak, udalerri horretan bertan jaioak eta bertako euskarari eutsi diotenak behar zuten izan. Ondoko herri Oletako biztanleekin ere grabazioak egiteko asmoa zuten, baina Oleta Aramaio da udalerriz. «Ondorioz, oraingoz hara ez jotzea erabaki genuen eta Legutiano udalerriko biztanleak beste inor ez kontuan hartzea. Eta, arestian esan dugunez, bertan jaiotako euskaldunak. Izan ere, Legutianon hainbat dira beste herri batzuetatik hara joan diren euskaldunak: Otxandiokoak, Arratia aldekoak, Bergarakoak... alkatea bera, adibidez, bergararra da».
Legutiano aldean euskara oraindik bizirik dagoela erakutsi dute Carrerak eta Garciak lan honetan. «Eta badirela euskara praktikanteak, nolabait esateko. Gainera, euskara hori erakutsi nahi genuen, lagin bat besterik ez bada ere: zein doinu duen, zein hitz, zein aditz forma erabiltzen dituzten eta abar».
Leintz, Arratia eta Aramaioko euskarari loturik dago Legutianokoa, eta hurreago, adibidez, Otxandio eta Ubidekoari. Ezin jakin, dena den, Gasteizko euskararen aztarnarik topa ote genezakeen Legutianoko euskararen berri izanda. «Legutiano -Billerle-, eta Gasteiz artean ez dago hamabost kilometro besterik, eta herri zerrenda bat: Luku, Miñao, Erretana, Gamarra... denak elkarren ondoan daude. Beraz, Gasteizen, edo Gasteiz inguruan hitz egiten zen euskara eta Legutiano aldean egiten dena antzekoak zirela pentsatu beharko genuke. Hizkera berbera zirena ezin baieztatu, hori ez. Bestalde, Gasteizko euskarari buruz dugun lekukotasun bakarra Landuccioren hiztegia da, XVI. mendekoa. Gasteizkoa eta Legutianokoa konparatu ahal izateko, XIV. mendean Legutianon nolako euskara egiten zen jakin beharko genuke. Eta ez dakigu. Ez dago garai hartako daturik». Ezin beste berririk jakin, ondorioz.
Azkue, Yrizar, Gaminde...
Legutiano aldeko euskara ez da misterioa ere. Badira beste zenbait ikerketa euskara honen gainean eta Carrerak eta Garciak ezagutzen zituzten. Iñaki Gaminde ikertzaileak Fontes Linguae Vasconum aldizkarian argitaratutako lana, esaterako. «Gamindek, Nafarrate eta Elosuko euskara aztertu zuen, aditza batez ere, nahiz eta lexikoa eta doinua ere bai, apur bat behintzat. Ondo etorri zaigu lan hori, zeren guk egindako azterketaren arabera osatu dugun aditza eta Gamindek emandako datuak bat datoz».
Iñaki Gamindez beste, Resurreccion Maria Azkuek ere ikerketan jardun zuen Legutiano aldean. "Morfologia del verbo vizcainon Legutiano, Urrunaga, Nafarrate eta Elosuko aditzak ageri dira, eta gure emaitzekin bat datoz lan horretako datuak. Aditza dela eta, zera ikusi dugu, alegia, muga bat dagoela Elosu, Nafarrate, Urrunaga alde batetik, eta Legutiano, berriz, beste batetik. Aditz laguntzailea desberdina da batean eta bestean. Gure ustez, Elosu, Nafarrate eta Urrunagako euskarak, Billerlekoak baino antz handiagoa du Zigoitikoarekin. Kontua da Lacombek eta Azkuek Zigoitiko aditza bildu zutela 1919an, eta horko aditza eta hiru herri horietakoa, Elosu, Nafarrate eta Urrunaga, oso antzekoa dela".
Iñaki Gamindez beste, Resurreccion Maria Azkuek ere ikerketan jardun zuen Legutiano aldean. "Morfologia del verbo vizcainon Legutiano, Urrunaga, Nafarrate eta Elosuko aditzak ageri dira, eta gure emaitzekin bat datoz lan horretako datuak. Aditza dela eta, zera ikusi dugu, alegia, muga bat dagoela Elosu, Nafarrate, Urrunaga alde batetik, eta Legutiano, berriz, beste batetik. Aditz laguntzailea desberdina da batean eta bestean. Gure ustez, Elosu, Nafarrate eta Urrunagako euskarak, Billerlekoak baino antz handiagoa du Zigoitikoarekin. Kontua da Lacombek eta Azkuek Zigoitiko aditza bildu zutela 1919an, eta horko aditza eta hiru herri horietakoa, Elosu, Nafarrate eta Urrunaga, oso antzekoa dela".
Arabar euskaldun hegoaldekoak
Garai batean Legutianon bizi ziren euskaldun haietarik asko -herri gune dugun Billerletik lekora bizi zirenak, batik bat-, joanak dira beste nora edo nora bizitzera: ez gutxi, Gasteiza. Eta datu jakingarria: «Guk dakigunez, Araban, hegoaldeen bizi den euskara hiztuna Urrunagakoa da». Esana digute lehenago ere, euskaradun gutxi izango zirelako ustean bertaratu zirela Carrera eta Garcia, eta uste baino gehiago ageri zitzaizkiela. «Ez dakigu zenbat diren, zehatz. Baina Billerlera jo dugun aldiro, hiztun berriak topatu ditugu. 65 urtetik gorakoetan, euskaraz jakitea oso gauza normala da Legutianon. Herri-gunean errazago da hori».
Bestelakoa da egoera herri gunetik kanpora: Nafarrate, Elosu eta bestetan. «Herri hauetan zailago da euskaraz dakien bertako norbait topatzea, oso herri txikiak direlako eta bertako biztanleak Gasteizen edo beste nonbait bizi direlako. Nafarraten, adibidez, ez da euskaldunik bizi, lehengo euskaldunik behintzat: bertan etxea erosi dutenak badira, baina ez dira bertako seme-alaba. Elosu apur bat handiago da, eta hor bai, topatu ditugu bertako euskaldunak».
Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak ontzat eman dute egindako lana. Ez zuten dialektologo jarduteko asmorik. «Gure helburua ez da izan bertako euskararen ezaugarriak lantzea, euskara hori badela adieraztea baizik». Egin dute urrats hori. Hemendik goiti, hurrena datozenek lan egiteko modua izango dute...
Bestelakoa da egoera herri gunetik kanpora: Nafarrate, Elosu eta bestetan. «Herri hauetan zailago da euskaraz dakien bertako norbait topatzea, oso herri txikiak direlako eta bertako biztanleak Gasteizen edo beste nonbait bizi direlako. Nafarraten, adibidez, ez da euskaldunik bizi, lehengo euskaldunik behintzat: bertan etxea erosi dutenak badira, baina ez dira bertako seme-alaba. Elosu apur bat handiago da, eta hor bai, topatu ditugu bertako euskaldunak».
Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak ontzat eman dute egindako lana. Ez zuten dialektologo jarduteko asmorik. «Gure helburua ez da izan bertako euskararen ezaugarriak lantzea, euskara hori badela adieraztea baizik». Egin dute urrats hori. Hemendik goiti, hurrena datozenek lan egiteko modua izango dute...
Gerra garaia, gerra osteko urtegia...
Gotzon Aurrekoetxea eta Henrike Knörr irakasleek egina da liburuaren sarrera. Hauek, bi gai azpimarratu dituzte Legutiano aldeko euskara argitalpenean berriemaile lanetan jardun duten hiztunen diskurtsoetatik: 1936ko gerra, eta urtegia. «Gerraren kasuan, bertan egon zen frontea. Gogorra izan zen hori bertakoentzat. Askok alde egin behar izan zuten». Gerra lehenengo, eta urtegia gero. Gaur egun ur-kirolak egiteko, arrantzurako, edo hondartza gisa erabiltzen den urtegiak iragan iluna du, zinez, eta aztertu gabe irauten duen gaia dugu. «Urtegiak lur izugarri onak urperatu zituen. Laborantza utzi eta beste era batera hasi behar izan zuten bizitzen. Gasteiza joan ziren batzuk; beste batzuk, Deba ibarrera. Urrunagan bertan ere lur asko urpean geratu ziren. Elosun, errota eta, urpean, beste bi edo hiru baserrirekin batera. Errotik aldatu zuen horrek bertako bizimodua». Eta bertara lanean etorri ziren etorkinen egoera, miseria gorria. «Are gehiago esango dizugu: argazki bila hasi ginenean liburu azalean jartzeko, hainbat aukera izan genituen. Gogoan dugu argazki bat, urtegia egin baino lehenagokoa: ingurua erabat zen laua. Bertakoek diote urtegiak lurrik onenak hartu zituela. Ordokia zen paraje hura, neurri handi batean. Erreka bat zetorren bertara Barazar-Ubide aldetik, eta beste bat Otxandio aldetik». Bi errekek bat egiten zuten Urrunaga baino pixka bat goraxeago: paraje aberatsa, egokia, laborantzarako aproposa omen. «Eta ikusgarri polita!».
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Amets Aranguren Arrieta
#2
Tere Maldonado
#3
Xabier Letona Biteri
#4
Estefanía Quílez
#5
Xabier Letona Biteri
Azkenak
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
ANALISIA
Aznarrek lagundu diola Aitor Estebani?
Aitor Esteban izango da EAJko EBBko hurrengo lehendakaria eta jeltzaleek salduko dute horrela, zuzendaritza berrituta, buruzagitza berria prest dagoela alderdiaren berrikuntza prozesuarekin jarraitzeko.
2025-02-07
Onintza Irureta Azkune
Udaltzainen hizkuntza eskakizunen aurkako oldarraldia Donostian, Astigarragan eta Usurbilen
Donostiako Udalak 2024ko irailean helegitea jarri zuen, urte bereko urtarrilean epaileek bi udaltzainen B2 hizkuntza eskakizuna baliogabetu zutelako. EAEko Auzitegi Nagusiak helegitea ez du tramitera ere bideratuko, “kasaziorako interes objektiborik” ez dagoelako... [+]
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
“Mezu faxistak” zabaltzen dituen EHUko Arabako Campuseko irakaslea salatu du Ikamak
Gasteizko EHUko Farmazia Fakultateko irakasle batek sare sozialetan “mezu faxistak” zabaltzen dituela salatu du Ikama ikasle taldeak. Joan den irailean, EHUk Leioako Campuseko irakasle bat kanporatu zuen sare sozialetan zabaltzen zituen mezuengatik.
2025-02-07
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
Raimundo el Canasterori babesa adierazi diote 230 musikarik, eta musikaren bidez boterea kritikatzea zilegi dela aldarrikatu dute
Belako, Chill Mafia, Eñaut Elorrieta, Fermin Muguruza, Ibil Bedi, J Martina, ØDEI, Olaia Inziarte, Nøgen eta Tatxers daude sinatzaileen artean. 237 musikariren zerrenda argitaratu dute.
2025-02-07
Ainhoa Mariezkurrena Etxabe
'Itzal(iko) bagina'
Hemen gezurra nagusi
Itzal(iko) bagina
Taldea: Lokatz Loreak.
Aktoreak: Araitz Katarain, Janire Arrizabalaga eta Izaro Bilbao.
Zuzendaria: Iraitz Lizarraga.
Noiz: otsailaren 2an.
Non: Usurbilgo Sutegi aretoan.
-------------------------------------------------------
Bertsoa bertsolaritza,... [+]
2025-02-07
Xabier Letona Biteri
Behe Bidasoako eraso faxistak eta Devenir Europeo
Eraso faxistak, xenofoboak edo homofoboak gero eta ugariagoak dira Euskal Herrian ere, eta kezka barreiatu da han-hemenka. Behe Bidasoa da eraso horiek pairatzen dituen eremuetakoa, eta hor, zehazki, eraso edota ekintza gehienak Devenir Europeo (Europaren bilakaera) izeneko... [+]
Argitaratu gabeko 36ko gerrako bideoak eskura jarri ditu Los Angelesko Unibertsitateak
Donostiako eta Gipuzkoako beste udalerrietako irudiak ikus daitezke unibertsitatearen webgunean.
2025-02-07
Aiaraldea
Amurrioko Udal Gobernuari entregatu dizkiete Aiaraldea Komunikabidearen dirulaguntza berrezartzearen aldeko 1.700 herritar eta eragileen atxikimenduak
Komunikabideko hainbat langile eta bazkide bertaratu ziren duela astebete Amurrioko Udaleko plenora, dirulaguntza bigarren urtez ezabatu dela salatzeko. Txerra Molinuevo alkateak ez zuen inolako erantzunik eman.
Erorien Monumentuko sinbologia faxista duten elementuak kentzeko eta interpretazio zentroa sortzeko lege proposamena aurkeztu dute
PSN, EH Bildu eta Geroa Bai talde parlamentarien sinadurarekin aurkeztu da gaur eta onartua izateko babesa izango du.
2025-02-07
Gedar
Txantreako Eunate ikastetxeko irakasle erasotzaileak alde egitea lortu dute ikasleek
Iruñerriko IAk azaldu duenez, irakasle horrek ikasleak sexualizatu eta bortxaketak justifikatu zituen. Aurreko ostiralean eserialdi bat egin zuten eta sinadura bilketa bat izan dute martxan, irakaslea botatzeko.
2025-02-07
Uriola.eus
Bi gizonek eraso homofobikoa salatu dute Bilbon
Lauzpabost pertsonak osatutako talde batek jo egin zituzten baita irain homofoboak egin ere.
2025-02-07
Euskal Irratiak
Ximun Fuchs
“Euskal irainak baitezpadakoak zaizkigu, elbarritu emozionalak ez gaitezen izan”
Le Tampographe Sardon enpresak salgai ezarria du 24 laidoko zigilu-kutxa. Sarean eskuragarri da. Ximun Fuchs aktoreak du hautaketa lana egin, irainak "lan tresna" baitira beretzat.
2025-02-07
Olaia L. Garaialde
Aktibismoan osasun mentala zaintzeko zenbait tresna
Aktibisten ezinegonak bildu, eta horiek kolektiboki lantzeko gida bat sortu dute zenbait aktibistek. Besteak beste, estresa, beldurra, frustrazioa eta nekea landu dituzte.
Eguneraketa berriak daude