Alkoholikoa zen, eta azkenerako oso gaixo eta mozkor ikusten zen, baina bestela ez zen hain gizon sinplea. Bertsolari ona zen, ez zen inoiz plazara atera baina, garra zuen handia; oso lotsatia ere bazen. Amak kontatzen zuen Basarri bera ere isilarazi zuela ezkontza batean. Oso errespetatua zen, jendeak asko maite zuen, tabernako txoko batean egoten zen kantuan, baina azkenean ardoak hustu egin zuen gizona. Ni urteak pasa ahala erlatibizatzen joan nintzen, ez zen bera erruduna, oso lantegi gogorra zuen izan ere, Michelingo suak zaintzen egoten zen, gaixoa. Eta bere ohoretxoa hura zen, Gerra garaian Michelingo sua ez zela inoiz itzali.

Gurea oso etxe txiroa zen, astotegia, inoiz baserria izana. Nonbait lehenago garai hobeak bizitakoak ziren, baina ni jaio nintzenerako hura desastre hutsa zen. Guk ez genuen goxotasunik izan, egurra izaten zen gure etxean gehienetan. Gogoan dut, Eguberritan, edo igande batzutan, egun ederrak ere izaten genituela, denak bertso zahar eta kantu kantari, zeruan bezala egoten ginen, baina egun haiek ere gaizki bukatzen ziren, eta ume batengan hori oso gogorra da. Gauetan, ohera joan eta belarriak itxita egoten ginen, zain, ea eztanda noiz egingo zuen. Eta egiten zuen, lehertzen zen, ia beti, panikoa izaten zen orduan, sekulako kalapitak. Giro tristea, gogorra, bortitza daukat gogoan. Zenbait garaitan izaten zen babes pixka bat, aitaren gaixotasunaren arabera, baina gero berriz ere lehengora itzultzen zen.

Ni izeba-osabenean egoten nintzen, Añorgan, bakarrik. Orduan jartzen nintzen leiho bati begira eta han mundu guztia pasatzen zen nire aurretik: banituen nire lagunak, nire kontuak... Izebak esaten zuen beti hizketan aritzen nintzela, edo bestela kantari. Nire mundua eraiki nuen. Nire obsesioa zen hazi egin nahi nuela, handia izan nahi nuen, orduan ni esperoan bizi nintzen, handia izateko esperoan. Banekien handia izateak ate guztiak irekitzen zituela, eta handitzean edozein gauza nahi izan zitekeela.

Ni oso maiteminduta nengoen. Ez nituen gauzak nolanahika egin, nahiz eta gero eboluzioan bateratsu joan ez, eta eten egin zen harreman hura. Pena izan zen, baina nik oroitzapen ederrak gordetzen ditut. Sekulako maitasuna asmatua nuen, asmatu eta bizi, nahiz eta forma guztiak gorde. Ni birjin ezkondu nintzen, elizatik, nire zalantzak banituen baina. Gero ere ibili nintzen Jaungoikoaren bila, baina ez nuen ikusi, eta Jaungoikoarekin egiten nituen tratuak, baina ez zidan batere kasurik egiten. Beraz, pentsatu nuen, hainbesteko interesa baldin badu, eta benetan nahi badu, aurkituko nauela berak.

Espantua ematen zidan. Betirako patu bat diseinatua ikusteak espantua ematen zidan erdi-erditik. Ikusten bainuen nik amestu nituen gauza laurdenik ere ez nuela egingo.

Zerbaitetarako balio izan, mundua ezagutu, artea nolabait ere deskubritu... nik banekien artea nigan zegoela. Nire etxean, anaien artean-eta, artisautza beti ikusi izan dut. Anaia batek zurarekin gauza asko egiten zituen, beste batek, beti esaten zidan: «Ez zaitez ni bezala gelditu. Zuk ikasi». Artista sena denek genuen etxean. Ama zen eskuekin edozer egiteko kapaz zena. Etxean zerbait behar zenean lehenbizi berari bururatzen zitzaion eta gero gutaz baliatzen zen hura burutzeko. Beharrak asko eraginarazi zion burumuina eta gero beti bilatzen zuen hori nola burutu. Beraz uste dut sen hori amarengandik datorkigula. Eta nik arte mundua ikusi nahi nuen. Margolari izan nahi nuen hasieran, gero kantari ere bai, baina orduan hori ez zen planteatzen. Kantariarena oso friboloa zen neska batentzat. Pobreen etxean hori ezin zen aipatu ere egin.

Friboloa izateaz gain, hori lana zenik ez zuen inork pentsatu ere egingo. Baina ni, ezkutuan, Donostiako lehiaketa batzutan-eta ateratzen nintzen, eta behin nire argazki bat atera zen La voz de Españan. Argazki itsusia! Itsusia nintzen, baina argazkia are itsusiagoa zen, egia esan ez naute inoiz oso ondo tratatu argazkilariek. Kontua zen han atera nintzela, eta egunkarian «joven promesa» jartzen zuela. Nire amak a zer masailekoa eman zidan! Hori debekatua zegoen. Ez zegoen ukitu ere egiterik. Baina nonbait ni ohituta nengoen jipoietara, eta jarraitu egin nuen.

Oso lotuta daude. Niretzat kantatzea maitasuna egitea bezala da, igoal-igoala. Kantatzea oso sentsuala da, harremankoia, biluztea bezala nolabait. Libertatea dela ere esango nuke. Pentsa, nik txikitan askotan amets egiten nuen hegan egiten nuela. Añorgako eta Zubietako parajeak goitik askotan ikusia naiz ametsetan. Baina profesionalki kantari hasi nintzenean utzi egin nion amets hori egiteari, geroztik ez dut gehiago amets hori egin. Horrek zerbait esan nahiko du; ni benetan libre kantuan sentitu naiz, kantuarekin berarekin egiten dut hegan.

Begira, nik Txomin Artolarekin topo egin nuenean bera eta ni Walt Whitman irakurtzen ari ginen. Whitman patriota estatubatuarra zen baina bazuen beste kokapen bat munduan. Politika eta maitasuna biak zituen, eta guk ere dena onartzen genuen: gure gorputza eta gure arima, bere letretan esaten zuen bezala. Ordurako gu besteak baino aurrerago gindoazen hori ikusten, oso garai politikoa baitzen, eta politika egitean ezin genuen maitasun kanturik egin. Guk ikusten genuen aseptikotasun hori hartzen ari ginela, gu poesia ez duena bagina bezala, gu herri lehor bat bagina bezala. Beraz ikusten genuen errebindikatu beharra geneukala poesia, maitasuna, politika bere osotasunean, bere osotasunean herria, ez ginela zikiratu behar, ez genuela utzi behar gure alderdi hedonista hori, beharrezkoa genuelako baita borroka egiteko ere. Hor ere pentsatu dut gu beti aurretik gindoazela, ni ez bainaiz damutu, baina jende asko ikusi dut gerora aldatzen.

Bai, asko, politika aldetik ikaragarri. Nahiz asko gustatzen zaigun esatea «lehen baino okerrago gaude!», hori tontakeria da. Lehengora inor ez ginateke itzuliko, bestela denok kartzelan geundeke. Izugarri aurreratu gara, baina egia da funtsezko balore asko ere galdu direla bidean. Gaur egun ia inor ez da elizatik ezkontzen, sinesmena ere... baina ezkontzearen parafernalia hori guztia eta horrelakoak ez ditugu batere kuestionatzen. Oso larria iruditzen zait! Irabazi dugun guztia komunetik behera botatzen ari gara! Zenbat neska gazte entzuten da esaten: «Ez, ni ez naiz feminista...». Beldurra feministak direla esateko?! Ostra! Eta bien bitartean dozenaka emakume ari dira hiltzen maitasunaren izenean! Eta ez al dira konturatzen ezkontza batera joaten direnean zer saltzen ari diren? Zer erosten duten? Nola inposatzen den esklusibotasuna? Nola den inportantea «nire andrea da», edo «nire senarra» da, esatea? Hor badaude balore batzuk komunetik behera botatzen ari garenak! Azken batean ondasunak patxada ekartzen du, patxadak aburgesamendu handia, aburgesamenduak ohitura, errutina, eta konformatu egin gara. Ez gaude hain gaizki, goxo-goxo gure etxean berogailuarekin, zapatilekin... Zer behar dugu gehiago?

Lehen, garaiak beltzak zirenez, utopiaz bizi ginen. Fouche-eta irakurtzen genituen, mundu berriak. Eta egia da gaur egun ez dudala ikusten inor orduan baino askoz aurrerago doanik. Alegia, utopia haiek lortu egin dira ia, eta ez goaz aurrerago. Gaur ere ez litzateke txarra izango utopia batzuen atzetik joatea.

Gaur, itxuraz, jende gehiago mugitzen da, baina oso gutxi dabil egiatan zerbait jokatzen. Nik ez diot esango inori zer den iraultza egitea, zer den iraultzailea izatea, baina esaten baldin badit iraultza hau eta hura dela, eta gero bere bizitzarekin demostratzen baldin badit ez dela egia, ez diot kasurik ere egiten. Eta horrelako asko dago, jolasten ari den asko. Ikusten da intelektual nibel horretan, tira gaur zein ez da intelektuala izan ere? Edo zein ez gara? Karrera eginez gero jada intelektuala zara, nahiz eta ezer bizi izan ez, nahiz eta ezer arriskatu izan ez, nahiz eta ezertxo ere egin ez.

Nire konklusioa da hori bakarrik dagoela iraultza bezala. Bakoitzak bere iraultza egiten badu, baina egiatan, a zer iraultza izango litzatekeen! Ez legoke besteri ezertxo eskatu beharrik, eta horixe da lehengo atsoek esaten zutena: «Bakoitzak bere ataria garbituko balu, kalea garbia egongo litzateke».

Kuriosoa da, ni bizitza guztian ile-apaintzailea izan naiz, baina eskailera asko garbitu ditut. Beraz, nire betiko etxe bat bilatzeko borroka horretan, jakin nuen bazirela baserri batean bi mutil zahar etxea garbitzeko emakume bat behar zutenak, eta esan nien «niri gela bat uzten baldin badidazue, joango naiz», eta horrela egin nuen tratua. Oso esperientzia ona izan zen. Beraiek beste zerbait nahi zuten, baina nik esan nien: «begira, hemen hauxe dago». Eta beti esaten zidaten: «Zer etxeko-andre?» eta nik erantzuten nien: «Ni ez naiz etxeko andrea, ni neskamea naiz».

Nik drama onartzen baitut. Etsipenak nirekin doaz ni noan tokira. Oso antzezlea ere banaiz, baina nik drama onartzen dut. Tragedia ez, ez dut onartzen, ez daukalako bueltarik.

Nik ez dut hain psikiatra efikazik ezagutzen. Oso goxoa da kantatzea, terapia bat... sekulakoa. Nire ama hil zen gauean kantari nintzen ni, Zarautzen, eta bukaeran negar egin nuen, inoiz izan nuen terapiarik onena izan zen niretzat.
Kantuak berak kontatzen duenari dagokionez, drama hori, kantuan ematen den momentutik onartua dago, publikoan emana baita. Kantua bera dramatizazio bat da, bizi izan duzun pasarte bat, gero metafora bezala erabiltzen duzuna. Horrek ez du esan nahi inork hori hitzez hitz sinestu behar duenik, ez da biblia aizu, baina jakin ezazu egin ditudan kanta guztietan sinesten dudala, eta denek badutela zeresan bat eta zeregin bat.

Ez da imitatu behar, imitatzen ez duzunean zu zara. Tira, imitatu, beti imitatuko dugu pixka bat, hein bateraino kutsatuak denak gaude, baina hortik imitaziora pusketa handia dago. Sekula ez da imitatu behar. Kantuak idazterakoan ere berdin, batzuk idazten hasteko beste kantu bat entzuten hasten dira, «ea, ea, baina zuk non daukazu kantua, barruan edo kanpoan?» Nire ustez barruan dauzkagu gure-gureak diren hitzak, eta beraz isiltasunean jarri beharko ginateke idazten. Eta ez baldin badaukazu ezer... ba ez jarri. Baina arazoa da beharraren inperioan bizi garela, suerte pixka batekin diskoetxe batek hartu baldin bazaitu urtero nahiko du emaitzatxo bat, eta hori esklabotasun ikaragarria da. Baina horretan erortzen gara.

Musikaren medioek isiltasun guztia kentzen digute, bolumena gurea baino askoz ozenagoa dute eta ez digute kantatzen uzten. Horretaz, musika, elkar trukerako behar lukeena, oztopo bihurtzen da, paradoxikoki komunikazioaren oztoporik nagusiena. Eta kontraesan horrek zer pentsatua eman beharko liguke. Lekuak asmatu beharko genituzke, gunetxo atsegin batzuk, tabernatxoak, musika bizirik, zuzenean, emateko, edo hitzaldiak, elkarrizketak eta abar... Eta gainontzean isiltasunak hartu beharko luke lekua, kristalen hotsak, katiluenak, edo jendearen ahotsak, kantatu nahi baldin bada kantatzeko, eta zurekin goxo-goxo hitz egin nahi baldin badut, hitz egiteko, lehenago bezala. Guneak sortu behar direla ez dago zalantzarik, baina gertatzen dena da gaitz bat dugunean bezala, lehen erreflexua beti dela «zer hartu behar da?», ba nire filosofia ez da zer hartu behar den, baizik eta zer ez den hartu behar. Beraz, inkomunikazio honentzat soluzioa ez da guneak sortu behar direla, baizik eta toki gehienetatik zarata kendu behar dela, hori litzateke sanoena.

Irratiek behintzat gu oso gaizki tratatu gaituzte. Euskadi Irratian badira musikari buruzko programa txukunak, baina gainontzean iruditzen zait ez dela tratamendu seriorik egin. Eta Euskadi Gaztean zer esanik ez. Orain gutxi, Euskal Kanturik Onena programan antzeko galdera bat egin zidaten, eta garbi asko esan nien: «hemen diskriminaziorik jaso baldin badugu hori Euskadi Gaztearena izan da. Lehenago ez dakit zergatik, orain agian gazteak ez garelako, ados, baina kanpotik edozein txotxolomerke etortzen zaigu, hirurogei urtekoa, laurogei urtekoa, hogei urtekoa, edo bost urtekoa, eta segidan biografia bat sortzen diozue, leienda bat sortzen duzue bere inguruan eta kristorena balitz bezala sartzen duzue. Ni ez naiz sekula hain diskriminatua sentitu Bartzelona batean. Diskriminatua hemen sentitzen naiz! Ez dakit zer gertatzen den beste gremioetan, baina kantariekiko hori nabarmena da. Eta hori izan da zuen hezkuntza, zuek ari zarete jendea izutzen».

Ez dakit egia esan. Orain, derrepente, lehiaketa bat asmatzen da non kantu onena hautatu behar den? Ba al zegoen ba onik? Nik oraintxe jakin dut onik bazenik ere! Bistan dena da zerbait saldu nahi dutenean saltzen dutela. Eta orain deskubritzen dugu hogeita hamar urte pasa eta gero kanturik onena Xalbadorren heriotzean dela. Niretzat izugarri ederra da, ez dakit kanturik onena den, baina onenetako bat bai. Baina hori nik lehendik ere banekien, pentsa, nire errepertorioan klasiko bat bezala sartua dut. Baina zuek bazenekiten?! Ah, ostra, a zer sorpresa!

Nire kantuak ez dira atera, ez, ez ziren onenak izango, pentsatzen dut txarrenak ere ez direla, baina nire kantuak ez dira komertzialak izan eta ez ditu herriak kantatzen, pixka bat feministak ere badira eta agian molestatu egiten dute, edo ez dakit, agian nire ahotsa ez da polita... ez dakit zer pentsatu.

Ba hasi nintzen bai. Baina gero... terriblea iruditu zait. Zer da imitatzaile eskola hori? Hor hasieran imitatzaile hutsak baitira. Eta zer da ongi kantatzea? Ona da maisuak ona dela esaten duena. Nik hori baztertuko nuke horregatixe bakarrik. Kito, beste arrazoirik gabe.

Bai, arrakasta bihurtu da kalitatea, arrakasta bihurtu da eredua. Hori ustela iruditzen zait. Eta esan dudana, imitatzen bakarrik erakusten zaie, ez zaie erakusten «zuk zer daukazu barruan? Atera ezazu», hori ez baita bost hilabetean ateratzen, horrek bizitza oso bat behar du, bost urte, hamar urte... heldutasun pixka bat. Gainerakoan kantatzea oso erraza da, ume batek oso ondo kantatzen du, baina zer esan nahi du ongi kantatzeak? Jacques Brelek ondo kantatzen zuen? Nik behin entzun dut zuzenean eta desafinatu ere egiten zuen. Baina bihar bertan joango nintzateke hemen baldin balego.

Niri ikuskizun batek estetika bat eman behar dit, berdin dit edertasuna edo itsusitasuna izan, baina estetika bat eta dramatizazio sinesgarri bat izan dezala. Nik sinestu egin behar dut hark egiten duena, bai antzerkian, bai kantuan, bai margoan... edozer gauzatan. Ez dit batere inporta ondo kantatzen ez baldin badu ere, tira bai inporta du, baina ongi kantatzen badu eta ez badit ezer sinesgarririk esaten, aspertu egingo nau, «ados, oso ondo kantatzen duzu, orain isilik egon zaitez».

Hori debate luzea izan liteke. Gaur egun kantu asko kantatzen da a force, inertziaz, ahoskatzen dugu, baina ez dakigu zer esaten ari garen. Ingelesarekin pasatzen zaigun horixe bera. Horrek esan nahi du gure ulermen maila oso-oso txikia dela. Alta, Joaquin Sabinaren letrak oso ondo kantatzen dira, eta ez dira errazak. Nik atera dudan konklusiotxoa da herri hau koadrilaz beteta dagoela. Hemen badira zirkuitu batzuk, politiko batzuk, intelektual batzuk, eta zu ez baldin bazaude zirkuitu horietan, koadrila batean, koadrila horretatik ez duzu ezer jango. Koadrila horretan bazaude, karneta baldin badaukazu, koadrila horretakoek jakingo dute musika hori kontsumitu behar dela eta modan jarriko da segidan. Gutxienez hamar mila ale salduko dituzu. Hori talde politiko indartsu bat baldin bada oso nabarmen gelditzen da. Txikia denean ere bai. Ikusi dut toki askotan zer entzuten duten, eta pentsatu dut nirekiko: «Ostra! Hau goitik zuzenduta dago!». Zuzendua politikoki, nepotismoz... nahi duzun bezala. Eta ni beti koadrilaz kanpo egon naiz. Eta hamar milara iritsi beharrean hiru mila eskasean gelditzen naiz. Baina oso kontent nago horrekin, faktore hauek kontuan hartuta, ehunekoez ari baldin bagara, ni bainaiz nagusia, ni naiz gehiena saltzen duena.