Asko sufritutako herria da Arrasate, politikan abertzale eta karlista artean banatuta egon zena. Ni Burgosko Auziaren bezperan iritsi nintzen Arrasatera eta indar handiko herria zen bai ekonomikoki, politikoki eta sozialki. Orduan hasi nintzen Arrasate sakonki ezagutzen, baina bestela ere ezagutzen nuen, gazteagotan Elorriotik festetara-eta joaten ginelako.

Bai hor ere aritu nintzen eta lehen udal hauteskundeetan EAJk ni proposatu ninduen alkate izateko. Nik hasieran ez nuen nahi, Arrasate barru-barrutik ezagutzen ez nuelako, baina estutu ninduten eta onartu nuen. EAJk gehiengo osoa lortu zuen hauteskundeetan, 21 zinegotzitik 11, PSOEk 3, HB-ESBk 4, EEk 2 eta EMK-k 1.

Ilusio eta borondate handiarekin sartu nintzen, baina esperientzia barik. Udaletxea zerbitzu emailea zela kontuan hartu eta nik enpresa bat kudeatzea moduan planteatu nuen hura, hori banekien egiten eta. Zor handia zuen udalak eta pentsatu nuen ez zela samurra izango hori kudeatzea, baina alde horretatik ez nuen arazorik izan, arazoak bestelakoak ziren. Esperientzia oso gogorra izan zen: ETAren jarduera, hildakoak, justifikazioak osoko bilkuretan, istiluak... "Ardanza, vas a conocer el plomo" esan zidan behin gazte batek bilkura batetik ateratzean. Halako jendeari aurre egiten nion eta horrek egoera gogorrak ekartzen zizkidan. Manifestazioak ere bata bestearen atzetik izaten ziren, eta gogoan dut barrikadak kentzera neu joaten nintzela, eskularruak jarri eta aurrera, udaltzainak ausartzen ez zirelako. Berdin eguneroko ohiko kudeaketa kontu askorekin, neuk eta zinegotziek egin behar izaten genituen gaur egun teknikoek egiten dituzten lan ugari.

Alkatetzako lana bukatu ondoren nik Lankide Aurrezkira [egungo Euskadiko Kutxa] itzuli nahi nuen, baina alderditik etorri zitzaizkidan Espainiako Kongresurako Gipuzkoako zerrenda buru joateko eske. Nik ezetz. Alderdikideek, hori ez bazen hurrengoan beste zerbait izan beharko zuela, eta horrela eskatu zitzaidan foru hauteskundeetarako Gipuzkoako zerrenda buru gisa joatea. Irabazi genuen eta diputatu nagusi bilakatu nintzen 1983ko maiatzean. Diputaziokoa beste gauza bat zen: antolaketa, dirua, azpiegitura, profesionaltasuna... Askoz hobeto ibili nintzen, esperientzia politiko gisa denetatik lasaiena eta erosoena izan da.

Ni alderdikide baino, batez ere abertzale eta demokrata izan naiz. Jakina, lanabes egokiena behar duzu zure herria ahalik eta egokien zerbitzatzeko, eta hori EAJ zen. Orduan bizi izan genuen EAJko gatazka eta hura frustrazio itzela izan zen niretzat. Horren harira zera esan zidan andreak: "Bada, erraza duzu, tresna horrekin frustrazioa baduzu, utzi tresna eta kito", eta nik, "bai andre, baina ez dut tresna egokiagorik ikusten, beraz, hasi beharko dugu berriz tresna nola konpondu pentsatzen".

Ekonomiaren ikuspegitik bai, baina hori arlo bat besterik ez da. 84ko irailean hasi zen ofizialki alderdiko krisia eta, egia esan, telebistaren bitartez ohartu nintzen oso konprometitua nengoela. Zarautzen alderdiaren jardunaldi batzuk izan ziren eta hauen amaieran, bozeramaile bat atera zen telebistan lehendakaritzaren arazoaz hitz egiten. Galdetu zioten Garaikoetxearen ordezkoa nor izan zitekeen eta hark, beste izen batzuen artean nirea ere bota zuen, eta andrea eta ni etxean hori guztia telebistatik jarraitzen. A zelako ezustekoa! Niretzat drama bat izan zen hura guztia.

Abertzale nintzelako, bestela niretzat askoz erosoagoa izango zen kooperatiben mundura itzultzea eta listo. Boterearen erotika, gero gustatu egingo zitzaidala... lelokeriak. Egin nezakeela demostratu nahi nuen eta hori egin dudala uste dut. Handik urte dezentera, nik bizkarreratutako arazo guztiak nahiko konponduta utzi nituela uste nuenean, zera esan nien alderdian, "ni banoa", "baina nola bazoazela, ezin zara joan...", "baina zer uste duzue zuek -erantzun nien- ipurdia loctite-rekin dudala itsatsia jarlekura, ala? Ez dut inoiz eduki, eta nirea bukatzean banoa". Eta joan egin nintzen. Inoiz ezin izan diot hartu gustua politikari. Sakrifizio itzela eskatzen du. Emazteak behin baino gehiagotan esan dit nirekin bizitzea oso gogorra izan dela.

Hasieratik neukan argi, behin lehendakaritzari helduta ezin nuela edozein unetan trena makinista barik utzi. Onartu aurretik ikusi behar zen zelako bilerak izan nituen EBBrekin, goizeko zazpiak arteko bilerak, nik ezetz eta ezetz, ez nuela sinesten lehendakari izateko beste inor ez zegoenik, eta EBBk nik izan behar nuela eta onartu ezean proposamen hura eramango zutela Batzar Nagusira eta esateko ezetz batzarrari. Gauzak nola egiten ari ziren ikusiz ez nengoen pozik, oso erreta nengoen eta negar egin nuen. Baietza esan behar izan nuen, eta andreari telefonoz deitu zioten esanaz nola izan zen hautaketa. EAJko parlamentari batzuek ez zuten nire alde egin lehendakaria hautatzeko bozketan, atera kontuak egoera nolakoa zen.
Herri mailan egoera ez zen txukunagoa: herria esperantza barik, dezepzio maila handia zen, enpresak hondoratzen ari ziren, inork ez zuen enpresari izan nahi -"el mejor patrón patrón colgado" esaten zen-, sindikatuen arteko lehia itzela zen, ETAren jarduna bere gogorrenean... Eta orduan esan nion nire buruari, "Jose Antonio, loteria hau egokitu zaizu eta aurrera egin behar duzu; hemen porrot egiten baduzu Lankide Aurrezkira itzuliko zara eta kito".

Badakit, baina nire kasuan hala da. Begira, 1986an ere, jadanik lehendakari nintzela eta alderdia guztiz apurtu zenean, kooperatibetatik etorri zitzaizkidan Arrasatera itzultzeko esanez eta Lankide Aurrezkiko zuzendari izatea eskainiz, Ormaetxea [Jose Maria] kargua uztear zegoelako. Hobeto biziko nintzatekeen, diru gehiago irabazi... baina konpromisoa hartua nuen eta eutsi beharra zegoen.

Ez, begira, Gernikako Arbolaren azpian hirugarrengoz lehendakari gisa zin egin nuenean, bi zin egin nituen: bata lehendakari moduan eta bestea ez nintzela gehiago lehendakari izango. Ez dago beste azalpen arrarorik. Lizarra-Garaziko giro hura 1998ko irailean bertan sortu zen.

Azalduko dizut zer gertatu zen garai hartan. 1996an PPk irabazi eta EAJ-PP ituna sinatu zen. Guk Jaurlaritzan PSOErekin jarraitu genuen. 1997an hausnarketa orokorra egin genuen Ajuria Eneko Mahaian, aldaketak etor zitezkeela ikusten zen eta gainera Mahaiaren jarduera ez zen egokia. Mahaiko alderdiek esan zidaten akordio orokor baterako zirriborroa prestatzeko eta orduan gertatu zen Miguel Angel Blancoren hilketa. Horren ondorioz hasi ziren gauza asko aldatzen eta lehenbiziz ikusi genituen herritarrak ETAren eta HBren aurka oldartzen.

Ez, une hartan oraindik ez, hori urteetara etorriko zen. Urte horretan itxi zuten Egin eta HBko Mahai Nazionala kartzelaratu, eta iragartzen zenaren aurka, Euskadik ez zuen surik hartu. Orduan konturatu ginen hemen gauzak aldatzen ari zirela. Orduan hasi zen Mahai Nazional berria, Arnaldo Otegi han ibiltzen zen Legebiltzarrean isil-isilik ea ingurukoekin harremanetan nola ekin asmatzen, erdi apestatuta zeuden eta. Giro horretan erabaki zuen ETAk armak uztea, erabaki hori ez zen 1998ko irailaren 18an hartu.

Su-etena zen, baina mugarik gabeko su-etena; bestea, armak ematearena ez dut uste inoiz gertatuko denik, hori garaituarekiko jarrera umiliagarria da.

Itxaron, azaltzen ari nintzen erabaki hori nire ustez noiz hartu zuen ETAk, eta hartu zuen, herriaren aurrean zuen prestigioa goitik behera galtzen ari zelako, eta halako mugimendu batentzat garrantzitsuena horixe da, hori galtzen baduzu ez duzu mantentzeko arrazoirik. HBren eremuan ere beldurra zegoen eta zinegotziak-eta dimititzen hasi ziren.

Nire plana azken unean boikoteatu zuena PP izan zen, eta niretzat hori ezustekoa izan zen. PPk gogo handia zuen euskal politikan zero puntu bat jarri eta berriz hasteko, eta Ajuria Eneko Ituna apurtu ondoren, Jaime Mayor Oreja eta Nicolás Redondo Terreros elkarrekin hasi ziren. PSOE ere Jaurlaritzatik atera zen 98ko uda hasieran eta garbi ikusi zen bere bidea egin nahi zuela.

Ez, nik aurretik ikusten bainuen etortzen egoera berri hori. Lehendakaritzan 14 urte egon ondoren ondo ezagutzen duzu alderdi bakoitza eta une bakoitzean dituen beharrak, barne krisiak... Alderdiek bazekiten ni banindoala eta egoera berri horren aurrean eskuak libre nahi zituzten lasterketa berriari ekiteko. Gerora sarri hitz egin izan dut sozialistekin kontu hauei buruz, eta beraiek ere aitortzen dute gurekin apurtu behar zutela, bestela ezin zutela beraiek ziren moduan agertu gizartearen aurrean. ETAk ere, 1998ko uda aurretik adierazia zigun bake biderako konpromisoa hartzeko baldintzak zeintzuk ziren, gu ez ginen ados eta orduan bidali genien gure erantzuna, haiek bidalitako paper berberaren atzeko aldean. Oporren ostean, irailaren 7-8an edo, bitartekari batek proposamen bat ekarri zigun: EBBk ikusi zuen, HBk ere bai, eta hor bide bat egon zitekeela antzeman genuen... berehala etorri zen Lizarra-Garaziko Akordioa eta egun batzuk geroago su-etena. Egoera berrian frentismoa nagusitu zen.

Ez dut uste hala izan denik. Ni aspertuta nago han eta hemen esaten ni politikari berezia izan naizela, ez dudala bokazio politikorik eta politikaria izan banaiz abertzale naizelako izan dela. Nire garaiaren ondorengo egoera gehiago edo gutxiago gustatuko zitzaidan, baina ni leiala izan naiz, nire buruarekin, Ibarretxe lehendakariarekin eta baita alderdiko beste politikari batzuekin ere. Ez dut gustuko alderdiko kontuez publikoki hitz egitea, esandakoak bakoitzak bere modura interpretatuko dituelako handik edo hemendik zirikatzeko. Horregatik hitz egiten dut oso gutxi publikoki. Nik ez nuen egin Aznarrek orain egin duen moduan, dabilen moduan ez baitakizu nork agintzen duen, berak edo Rajoik. Inoiz ez nuen uste lehendakaria izango nintzenik, garai hori bukatu zen, orain oso eroso sentitzen naiz nagoen moduan eta kito, nik ez dut ezer nahastuko.

Horri erantzun aurretik, besteak beste jakin beharko dugu ituna zertarako nahi dugun, bestela ez digu balio izango. Ituna egin behar da normalizazio politikoa eta bakea lortzeko. Ajuria Eneko Itunak ere hori zioen bere tituluan: "Bakea eta normalizazio politikorako Ajuria Eneko Ituna". Beti gabiltza gauza berdintsuen inguruan. Hara, ez dira bakea eta normalizazioa nahastu behar. Bakea lortzeko zer egin behar da? Kongresuak duela hilabete batzuk onartu zuen ETArekin berba egiteko aukera, eta Ajuria Eneko Ituneko 10. puntuak ere horixe zioen, armak utziz gero ETArekin berba egingo zela. Hemengo arazo politikoari dagokionez, hori abertzale garenok bakarrik ikusten dugu. Beraz, abertzaleen eta ez abertzaleen arteko ituna behar dugu, denok baikara herri honetakoak. Ondoren, Madrilekin egin beharko dugu bigarren akordioa.

Hori dela eta, nik zera esan nien Joaquin Almunia eta Aznarri: "Bermatu behar duzue guk Euskadin onartzen duguna gero zuek onartuko duzuela, bestela honek ez du zentzurik". Erantzuna honakoa izan zen: "Bai, baina mahai horretan agian abertzale zaretenak gehiengoa izan dezakezue eta gure gustukoa ez den akordioa atera". "Bada orduan -erantzuten nien nik- hor dugu bene-benetako arazo politikoa".

Jakina. Baina ETA dagoen bitartean ez dago ezer egiterik, ezta hemengoen artean ere. Madrilek arrazoi demokratikorik ez duenean ETAren aitzakia ateratzen du, horregatik esan diot hainbestetan ETAri behingoz bere jarduera uzteko.

Badakit, duela hamar urte ere hori argi nuen. Baina hemen ETA dagoen artean ez dago katalanek gaur egun bizi duten eszenatokira pasatzerik. Noski, ez da berdina Madrilera Legebiltzarraren %50arekin joatea edo %90arekin. Eta hor da gure arazoa, euskaldunon artean dugun banaketa. Beraz, behin ETA erditik kenduta, hemen akordio bat lortzen badugu, horrekin joango gara Madrilera, eta akordiorik ez bada, demokrazian botoetara jo behar da.

Biak oso zail ikusten ditut. Abertzaleen artean nahiko erraza litzateke marko bat osatzea, eta euskaldun-espainiarren artean beste bat ere bai, baina bi horien artekoa oraindik zail dago. Estatutik markoa Konstituzioan dagoela esaten zaigu, eta guk esan dezakegu prest gaudela hori onartzeko, baldin eta Konstituzioa aldagarria bada. Beraz, guk hemen lortutako akordioaren ondorioz Konstituzioa aldatu behar bada, aldatu egin behar da, bestela abertzaleok esan beharko dugu Konstituzio hori ez genuela onartu. Horrez gain, argi izan behar da itunak ez direla betirako, denbora baterako egiten dira, itun bat ez da dogma bat. Harrigarria da Europara begira zer burujabetza maila -aduanak, moneta...- utzi duen Espainiak Konstituzioa ukitu barik, eta nola ez diren gai barrura begira burujabetza kontuetan malguago jokatzeko hemengo arazo hau konpontzeko. Egungo prozesua ateratzea asko kostako da, badira kontraesanak baina giro ona ikusten dut. Sozialistak bide onean ikusten ditut, baina PP ez.

Ideiarik ere ez dut, niregana oraindik inor ez delako zuzendu ezer esatera, eta hau esaten dudanean inork ez dit sinesten, baina horrela da. Nik ez dut etxe berririk egin, bat erosi nuen eta gero birgaitu, horretarako behar nituen baimen guztiak eskuratuz. Ez du ez hankarik ez bururik pentsatzea nire prestigio eta izaera guztia arriskuan jarri behar dudanik halako etxe batek metro bat gehiago, gutxiago edo dena delakoa izan dezan.

Udaletxeko arkitektoak esan zuen berak ez zuela ezer berezirik ikusten eta zerbait izatekotan modu errazean konpontzeko modukoa zela. Patronatukoaren ustez baziren irregulartasunak. Udalak esan dio Patronatuari irregulartasunak ikusten baditu ekin diezaiola espedientearen bideari bere txostenekin, udalekoekin ez diola ekingo eta. Patronatuak erantzun dio hori udalaren eskumena dela. Hori da orain epaitegietan dagoena, bai orain bai etorkizunean, halako espedienteen irekierarako eskumena nori dagokion.