Gerrari buruz mintzatzea zaila dela imajinatu badezakegu, festaz jardutea ez da samurra alajaina. Elkarrizketa honen moderatzailea festetan izaten den giro eta tentsio apurra sortzearekin konforme zen. Eta egia esan, ez zen liskarrik izan. Alta, zenbaitetan, mahai-inguruan «Urbeltz eta hiru mosketariak» antzeman genituen. Aldion solaserako lema aldatuta zegoen ordea: «Denok baten aurka, bat denon aurka». Txantxak txantxa, gerra baino gurea festa izan zen.

ROLDAN JIMENO. Ez da erraza festaz orokorrean solastatzea. Baina, solasaldia garatu eta zehaztu ahala festa definituz joanen gara. Niretzat, hasteko, hauxe izan daiteke festaren definizio orokorra: komunitatea -lokala edo zabalagoa izanda- batzen eta integratzen duen ekimena, eta gehituko nuke etengabe gertatzen den ekimena dela.

TERESA DEL VALLE. Niretzat berriz, festa ondo pasatzea da. Festaz gogoeta egiten dudalarik "alguien me ha aguado la fiesta" esana heldu zait gogora. Esaldi horrek festaren alde pozgarria aditzera ematen digu.

Juan Antonio Urbeltz. Niretzat ezin da festaz jardun, munduaren antzerki-izaeraz eta giza existentziaz bere osotasunean jardun gabe. Festa lan-denboraren kontraproposamen bezala ulertu behar da. Festa, giza existentziaren hainbat aspekturekin gertatzen den bezala, ez da erraza definitzen. Festa definitu baino ikusi egiten da. Roldanek esan duenez, festa etengabe gertatzen da, komunitatea batu eta elkartasunari eusten dioen ekimena da. Paradoxikoki, festak ordenua eta kaosa daramatza berarekin. Bi festa paralelo daude, alegia. "Zenbat aldatu den festa azkeneko 40 urtean!" esan ohi dugu. Baina aldatu da ordenuari dagokion aldea, ez kaosari dagokiona. Festak lanaren erritmoa puskatzen du, eta horregatik da salbuespeneko ekimena. Lanaren aurkakoa izaki, komunitatea integratzen laguntzen du.

Antxon Agirre. Niretzat festa juerga edo parranda da, dibertsioa. Hori bere adiera bat da. Beste bat, iraganekoa, hauxe: Elizako agintariek markatzen zuten gertaera. Festa halaber, agintari zibilek markatu ohi duten gertaera da, baita lana antolatzen zuten agintarien ekimena ere. Festa mota asko dago. Badago beste adiera bat ere, erabat ezberdina, lan eguna ez den hori adierazten duena: «Gaur jai daukat, ez dut ezer egingo». Besterik gabe, jai eguna da. Hauek guztiek, nireak eta solaskideen ikuspuntuek markatu dezakete festaren testuingurua.

A. agirre. Niretzat bi elementu giltzarri daude. Lehena, Urbeltzek ondo zehaztu duenez, festa elementu bizia da: sortzen da, eboluzionatzen du eta desagertzen da. Garaian aldatzen doan gertaera da, uneon garai ebolutiboan dago: festa batzuk agertu dira eta beste batzuk desagertzeko bidean daude. Elementu bizia denez aldakorra da guztiz. Festa ez da beti modu berean egiten, nahiz batzutan batzuek hala izatea nahi duten. Festa dibertsioa izanda, azken 40 urtean festaren parametroak nola aldatu diren aztertu beharko genituzke. Adibidez, festaren erritoa agintari erlijiosoek markatzen zutenean, ezinbestean, kolektibo horren sinesmenen araberako festa zen, eta berdin agintari politikoek markatua zelarik. Frankismoaren garaiko uztailaren 18ko jai hura dut gogoan une honetan, Jainkoari eskerrak desagertu zena.

J. A. URBELTZ. Nik ez nituzke festen eremuan ospakizun politikoak sartuko: El día de la Patria edo El día de la hispanidad, 14 Juillet, Aberri Eguna... Niretzat horiek ospakizunak dira, ez festak. Ez daramate bere barruan festaren sena inondik ere.

A. Agirre. Festa da terminoari ematen diozun adieraren arabera, ezta?

J. A. URBELTZ. Nik eman diodanaren araberakoa...

A. Agirre. ... baina, zoaz Costa Ricara. El día de la patria egun itzela eta izugarria da haientzat.

J. A. URBELTZ. Ospakizuna da, zuk bestela esanda ere.

A. Agirre. Haiek festa hitza eman diote, ez nik.

J. A. URBELTZ. Nahasketa semantiko izugarria dagoelako. Hori ez da festa, lanaren goresmena ez den bezala. Funtsean, festa dela medio lana bertan behera geratzen denean, orduan da festa. Herrialde sozialistetan ere izan zen fenomeno hori.

T. del valle. Nik festaren ezaugarriak aipatzean, batez ere, bere alderdi ludikoa nabarmenduko nuke. Festaren erritualak izaten dira pertsona bat hil delako, baina nik horiek ez nituzke festaren baitan sartuko, festaren erritualetan baizik.

R. Jimeno. Nire usterako badira jai politikoak, Aberri Eguna esate baterako. Dibertsioari lotuta dago. Gaztea Aberri Egunera doanean festaren dibertsioa bilatzen du batez ere, gordinki esanda. Zuk, Urbeltz, diozunaren arabera, agian, gazteek festaren ospakizuna hautematen eta lehenesten dute, alta, gazteek ekimena festa bezala bizi dute. Harago joanez, Korrika sartuko dut festan edo Kilometroak-en aldaera guztiak. Ekimen politikoak izan gabe ekimen kulturala eta festa dira niretzat.

J. A. Urbeltz. Zehaztu aldera: festa liturgia da, osagai erritualak oso garrantzizkoak dituena, baina dibertsioa berez ez da festaren zakuan sartzen. Festa tradizionalki lanaren aurkakotasuna izan da, lan gogorrak festa mota bat sorrarazi du. Gure festan horien ezaugarriak bilduta daude. Baina gaurko gizarte nagiaren festak ez du ezer ikustekorik lehenengo festarekin. Festak bi osagai nagusi ditu: profanoak eta sakratuak. Politikaren eremuan sartzen diren hainbat ospakizun, dibertitzekoak »eta dibertitzea primerakoa iruditzen zait», beste kontu bat dira.

R. Jimeno. Mikel, argazkiak ateratzen ari ginela, zerorrek honela esan duzu: «Osatzen duzuen irudi horretan Euskal Herriaren aniztasuna ageri da». Euskal Herriko festa bereizten duen ezaugarrietako bat horixe da: aniztasuna. Asteasuko eta Tuterako festek ez dute deus ikustekorik. Ez dago festaren formula bateraturik. Alboko kulturei begiratzen badiegu, mundu osoko herri mugakideetan gertatzen den bezala, Euskal Herriko mugetako kulturek festaren elementu asko partekatzen dute. Milagro herriko festek zer ikusia handiago dute Errioxako Rincón de Sotoko festekin Lasarte-Oriako festekin baino.

T. del Valle. Aniztasuna oso interesgarria da, gure mundu eta gizarteen isla da, festaren eboluzio etengabearen lekukoa. Festaren ezaugarrien artean, klaseen rolak eta emakumearen eragina azpimarratuko nituzke, baita adinaren araberako festak ere. Euskal Herriko festaren elementu identifikagarrietako bat, oso inportantea, parte-hartzaileen izaera da: bazkaltiarrena edo jankideena, musika, dantza... Hauek denboran eta espazioan aldatuz doaz. Jende gazteek festa ulertzeko duten moldeak aldaketa handia ekarri du, egungo gizartearen aldaketei lotuta dagoela.

J. A. Urbeltz. Nik ez dut Roldanekin bat egiten ahal. Niretzat Milagro nahiz Asteasuko festa, festa bera da. Ezberdina da ikuspuntu deskriptibotik, baina ez festaren ikuspuntu substantzial edo funtsekotik. Niretzat osagai berberak dituzte. Adibidez, meza, udaletxearen batzarra... Tutera eta Bilbon festa, festa bera da. Osagai deskriptiboa aldatu da, baina guri funtsa interesatzen zaigu, bera gabe ez dago festarik. Erdi Arotik aztertzen hasita, festen alderdi substantziala kontuan hartuta, gure festen nortasunak ondoko kultura eta festen patroi, zeinu eta balore berberak ditu, erlijio katolikoaren tradiziotik modu berezian datozenak. Gure gaurko festa aurretik izan dugun bizimoduaren ondorio eta isla da, gure gurasoengandik -eta laborariak izanak bereziki- guregana etorri dena eta ezaugarriak galtzen doana.

R. JIMENO. Urbeltz, ez duzu nonbait ondo ulertu adierazi nahi izan dudana. Nire ustez, ospakizuna eta festa ez doaz elkarren aurka. Euskal Herria beste kulturen aldean ezberdin ikusten dut, baina euskal festa ez da ehunetik ehunean euskalduna, euskal ezaugarriak biltzen dituen festa da, baina ez modu bateratu batean, adibidez, Euskal Herriko mugetako festa, ez da Biarno, Aragoi, Errioxa edota Kantabriako festetatik erabat ezberdina.

T. del Valle. Ni ez nator bat Urbeltzekin. Festaren zure interpretazioak dimentsio mugiezin bat ote duen nago. Nahiz eta festek nekazal zikloarekin zer ikusia izan, aldaketa izugarriak izan dituzte. Nire ikuspegitik zure azalpenetan festek badute jarraikortasun moduko bat, eta nik ez dut hori guztiz horrela ikusten. Adibidez, herri txikietako jendeak, hiriko gizartetik aldenduago izan denak, honela esaten dizu: "Egungo festak ez dira lehenagokoak bezala".

J. A. Urbeltz. Jakina, edozein aspektu soziologikoz ari garenean horrela baitiogu: "Iragan denborak hobeak izan ziren". Hori konstante bat da. Nire printzipioen arabera festak bi ezaugarri integratzen ditu: sakratua eta profanoa. Ez dugu duela 40 urte edaten genuena edaten, baina zertan aldatu da meza? Gure gurasoek egiten zuten meza eta egungoa zertan aldatu da, zein neurrian? Hori festaren alde sakratua da, liturgikoa, aldaketa oso txikia izan duena. Osagai erlijiosoa, oso txikia izanagatik, bertan dugu beti. Txikitasun hori auzoko hildakoen aldeko meza izan daiteke, osagai oso inportantea. Erran nahi baitut: nazional sozialistek, boltxebikeek edota errepublikar frantziarrek festak egin nahi izan dituztenean erabateko desengainu eta iruzurra izan dira. Ez dira egonkortu eta gainera parte-hartzea aginduz eta poliziaren inposaketaz egin dira. Jendea irriz ibiltzen zen baina behartuta, festan parte-hartu gabe.

A. Agirre. Mikel, entzuten duzunez, festa oso gauza bizia da, eta gutako bakoitzak festaren bere ikuspuntua daukagu. Eta eseri baino lehen bagenekien, ezagutzen baitugu elkar. Baina, besterik gabe, bakoitzak bizitza nola ulertu festa horrela interpretatzen dugu. Nik festa ospakizun modura interpretatzen dut, eta kito. Gipuzkoan bisitatzen ditudan herri eta auzo guztietan galdera hau egin dut: noiz ospatzen duzue festa? Ospatu, beraz. Eta erantzunen adiera nagusia hauxe da: Eguberriak, Santu Guztiak, San Blas, Kandelaria eta Santa Ageda, denak erlijiosoak, ospatzen dituzte. Ia guztiek Ihauteriak ospatzen dituzte, hala nola Santa Kruz eta San Joan. Honetan gauza bat argi ageri da, denak, Ihauteria izan ezik, festa erlijiosoak dira, eta berauek bat datoz solstitzioekin. Festa erlijiosoak sinkretismoarekin bat egiten du, festen gainean errito erlijiosoak daude, eta errito kristauen aurretik beste errito batzuk zeuden. Gure festen osagaietako bat aurrekristaua da, ura eta suari kultu egiten diona, Elizak kristautu egin zituen kultuak dira, gure egunetara heldu direnak. Urteko zikloa, bere motzean begiratuta, kristaua, erromaniko eta apostolikoa da. Baina begiratzen badiogu historian eta iragan luzean barrena, berauen baitako erritoak daude, estalian edo maskaratuak, baina oraindik ospatzen ditugunak.

T. del valle. Sakratuaren aztarnez mintzatzen garenean, nik ez nuke esango kultura guztietan presente dagoenik, Euskal Herrikoaz eta katolizismoaz mintzatzen ari naiz jakina, festan eragin itzela izan duena. Sakratuaren laizizazioa gertatzen ari da, ordea. Erromesaldien edo pelegrinazioen kasuak hor daude, Xabierrera eta Arantzazurako ibiladiak (edota Korrika, dio Antxonek). Bai, erromesaldiak euskararen festetan daude ere bai: Korrika, Kilometroak -bertsio ezberdinetan...-. Eraldatu da festa. Festaren corpusa aldatuz joan da, corpusa birkokatu da espazioan. Elizaren eragina badoa desagertuz, baina presente dago hala ere. Niri eraldaketak interesatzen zaizkit, laikora aldatuz doazenak, antzinako agerraldiekin loturak dituztela jakinik ere.

A. Urbeltz. Erromesaldiaren jitea oso zaharra da, agerraldi berrietan txertatu da oraindik orain. Gainera, ezin da bestela izan. Hau da, oso zaila da festa ezerezetik asmatzea iraganarekin inolako lotura egin gabe.

A. Agirre. Erromesaldiaren funtsa, leku batera iristeko ahalegina dela gehituko nuke. Iritsi nahi duen leku horretan zerbait lortzeko. Leku hori mendia, monumentua edo monasterioa izan daiteke, ezaugarri bereziak omen dituena, eta ondorioz zerbait ekarriko didana. Hori da erromesaldiaren eskema. Baina erromesaldiaren aldaera bada ere, arrantzaleak edo meatzariak Madrilera joatea beren eskubideak exigitzera, adibidez. Presoen senideak multzoka espetxeetara joaten ziren garai batean. Erromesaldiek, egiturak eta funtzionamenduak ezberdinak izanda kasu bakoitzean, arazo bat konpontzea dute helburu. Gaixoa Lourdesera doa sendatzera eta arrantzalea Madrilera antxoaren kupoa negoziatzera. Egitura laikoa edo erlijiosoa izan arren, helburu antzekoa dute.

J. A. Urbeltz. Antxoni puntualizazio bat: Nik ezin ditut errebindikazio salarialak eta erlijiosoak nahastu. Pelegrinazioak leku baterantz aldatzea darama berekin, jakina, ahalegina funtsean goi-egoera batera iristeko ordaina da, hau da, gizakiaren kontziliazioaren ordaina. Jakintza hau Jainkoa ezagutzeko ematen den ordaina da. Jainkoa kontziliagarria da, gizakiak besteengandik bereizten dituena. Pelegrinazioak goi-egoera baterako bidean kokatzen dira. Gure aitona-amonak horrelakoetan ibili ziren, kontzientzia moduko ezberdin bat zuten gure aldean, bazekiten zertara zihoazen, jakina, ez zekiten deus konkretua, sentitua eta bizitua baizik.

R. Jimeno. Elizak, bistan da, eboluzionatu du. Zuzenbide kanonikoak eboluzionatu du festari dagokionez, eta batez ere ospakizun liturgikoari dagokionean, beronek artikulatzen baitu festa funtsean. I. mendetik XXI.era eboluzio eta erregularizazioa eman da eremu guztietan. I. mendeko festa kristauak ez du zer ikusirik Erdi Arokoarekin. Gero, Trentoko Kontzilioaren eta Vatikanoko II. Kontzilioaren eraginak izugarriak izan dira. Elizak gogortasuna eta zorroztasuna apaldu ditu. Teresak esan bezala, sakratuaren laizizazioa ematen ari da azken urtetan. Ateoak, agnostikoak gehienbat, erromesaldietan ibiltzen dira, Xabierraldian eta tokian tokiko festa patronaletan. Nortasun edo identitatearen auzia sartzen baita festa hauetan. «Nahiz eta ez dudan ezertan sinesten nire herriko patroia paseatzera atera nahi dut», esaten dute. Sinestunak izan edo ez, identitate komunitarioak pertsonak biltzen eta batzen ditu.

T. del Valle. Komunitatea identifikatzen duten festei buruz ari gara, baina bada sortu den beste festa klase bat. Adibidez, 50 urte betetzen duen jendearena. Edota botilatzarren (botellón) festa. Geroago ikusiko ditugu horiek. Urbeltzek «errebindikazio kutsuko festak ez direla festak» esan du. Tira, ni bat natorke horrekin, baina interesgarria da azpimarratzea Euskal Herriko festetan errebindikazioa elementu garrantzizkoa dela. Oso garrantzizkoa izan zen batez ere frankismoaren bukaeran eta trantsizio garaian. Bilboko festetan indar handiz agertu zen. Nik ez dut esango errebindikazioa izan zelako festa izan zenik, nik festaren ezaugarriak eboluzionatzeko eta festa bera egokitzeko ahalmena azpimarratu nahi dut: euskararen auzia, banderen gerra, tokian tokiko lurren berrantolaketak... Hau da, festaren berrinterpretazioa moduko bat ematen ari da Euskal Herrian.

A. Agirre. Bai. Nik bi eliza mota bereiziko nituzke: ofiziala eta herrikoia. Ez dira berdinak inondik inora. Ernio mendira doazen gurutze-bideak edo kalbarioak emakumezko batek gidatu zituen behiala, bera zen errituala zeramana. Gipuzkoan halakoak dira eta beraietan ez doa apaizik. Roldanek aipatu duenez, Nafarroako erromesaldietan mezara joan ez den jendea dabil. Niri batek baino gehiagok esan dit: "Guk errituala egiten dugu apaizari gustatu edo ez». Ez dago Eliza bakarra, pentsamolde anitz baizik. Nik, nahiz Urbeltz ados ez egon, Elizaren erritualak festatzat jotzen ditut: erromeriak, kalbarioak, auroroak...

J. A. Urbeltz. Eta nik hauxe gehitu nahi dut: ez dago une profanoa ez duen festa erlijiosorik. Aste Santuan prozesio izugarriak daude, baina haiekin batera bazkari izugarriak. Horra une profanoa. Ez dago erabateko festa erlijiosorik. Berdin festa zibilean, ezin dugu berau aipatu beste osagaiak kontuan hartu gabe. Europan ez dira berdin herrialde protestanteak, Erreformaren ostekoak, eta katolizismo tradizionalak zeharo eragindako Hegoaldeko herrialdeak. Bi mundu zeharo ezberdin izan dira. Fedegabekoen festa oso zorrotza izan zen, lehenengo kristautasunaren ildoko festak baino zorrotzagoa. Gure egunetara etorriz, Eliza baldintzatua izan da -Antxonek esan bezala-, apaizak aldenduak eta bereiziak izan dira corpus sozialetik. XVII. eta XVIII. mendeetan apaizak dantzan aritzen ziren, festaren barnean zeuden... Horiek rol horretatik kanporatuak izan dira. Izan ere, Ilustrazioaz geroztik, festaren mundua "oso arriskutsua" bilakatu zen Elizaren begietara.

J. A. Urbeltz. Bai. Festa oso sekularizatua izanda ere, gaurko gizarteari asko kostatuko zaio Eguberriak ez baleude bezala bizitzea. Tradizioaren pisua itzela da, hau ez da txantxa! Gu hilko gara baina tradizioek indartsu segituko dute. Baina, kontuz, festa hil daiteke gehiegizko merkantilismoa nagusitzen bada. Publizitatea gehiegi zabaltzeak errezeloa sorrarazi du jendearengan jada, eta ez soilik joera komertzialaren eragin okerra dela-eta, baizik eta gaizki emandako mezu kristaua dela-eta.

J. A. Urbeltz. Ez. Errebindikazioa iraganean ere egon zen. San Ferminetako pankartetan beti azaldu da kritika soziala. Caro Barojak Ihauterietako pasadizo batean kontatzen duenez, Felipe IV.aren agintaldian, herritar bat Errege familiaren tribuna parean geratzen da desfilean doala, eta adar handi bat eskuetan duela esaten dio Erregeari: "Ez esan inoiz, ur honetatik ez dut edango". Erreginak Erregeari jartzen zizkion adarrez ari zen. Kritika eta errebindikazioa festan izan dira betidanik.

T. del Valle. Nik ez dut Ihauteria ikertu. Iruñeko Peñen pankartek adierazten duten deskontentua alabaina, une soziopolitiko oso konkretuetan azaldu zen eta sendotzen joan da festaren bidez. Uneon, presentzia politikoa horren handia izan gabe ere, beste errebindikazio mota batzuk jalgi dira. Jende gaztearentzat festa errebindikazio une eta gune indartsua da. Gainera etorriko dira errebindikazio berriak: etxebizitzaren arazoa dela-eta, adibidez. Festa oso elementu indartsua eta boteretsua da, baina errebindikazioa ez da festaren ardatza eta adierazle baitezpadakoa. Festa moldagarria da eta gizarte aldaketak aditzera ematen ditu.

R. Jimeno. Antzinako errebindikazioaren adibidea Erriberako Paloteatuak dantza dugu. Hauetan betidanik kritika sozial eta politikoa egin da bertsotan. Gamazadaren garaian (1894an) testu politikoak agertzen ziren, bertsoek Foruak aldarrikatzen zituzten. Errebindikazioa aspalditik dator beraz.
Bestalde, erlijiozkotasunaren bizipenaren inguruan, adibidez, Gregorio Ostiense Santuaren inguruan egindako festaz hauxe gehitu nahi dut: bere ura penintsulan barrena zihoan izurriteak akabatzeko. XIX. mendetik aurrera ordea, nekazal munduan teknologia sartu zenetik, izurriteen aurkako produktuak eta nekazal-aseguru etxeak agertu ziren, orduan nekazal izurriteekiko beldurra apaldu zen neurri handian eta kultua aldatzen hasi zen. Festa aldatu zen eta sekularrek txantxak egiten zituzten santuaren kontura, bere gaitasunaz barre egiten zuten. Santuak sendatzen ote zuen zalantzan jartzen zuten, teknologiek izurriteak saihesten baitituzte. Pentsa, santuaren beraren gorpuzkinak ere benetakoak ote ziren zalantzan jartzen zituzten. Horra eboluzioa.

A. Agirre. Bi gauza ezberdinez mintzatzen ari gara eta bereizi behar dira. Nik festen eboluzioa baieztatzen dut, bistan da, festak moldatu eta egokitu direla esango nuke. Antzina, lanaren funtzioaren arabera bizi ziren, gaur egun festa ez da gari-jotze garaietan bezala bizi. Festa hori uzta zetorren garaiaren arabera egunez aldatzen zen. Egun berriz, hainbat festa egunez aldatu da, abuztukoak, adibidez. Jendea ez baita lehen bezala herrian gelditzen. Aldiz, badaude abuztuan ospatzen direnak, jendea etorri orduan baitator herrira. Festa, eguraldia dela-eta garaiz aldatuz joan da. Donostiako festa patronalak San Sebastianak dira, baina garai berrian, udaldian, Aste Nagusia asmatu zen arrazoi klimatologikoak edota komertzialak tarteko. Beraz, lanaren, demografiaren edo eguraldiaren eraginez festen eguna aldatuz joan da.
Bestalde, nekazal festa eta hiri festa ez dira berdinak. Jendeak ezberdin pentsatzen eta jokatzen du batean nahiz bestean. Beraz, festetako errebindikazioak ausartuagoak izan dira beti hiri munduan, nekazal munduan baino. Antzina, nagusiaren rola oso eraginkorra zen festa eratzean: berak ematen zuen lana eta herriko apaiza oso hurbil zegoen berarengandik. Zalduondoko Markitos nekazal mundukoa da, eta diskurtso errebindikagarriz bukatzen zuen bere agerraldia, gazteek bereziki bultzatuta. Azkenik, badago desagertua den ikasleen erronda, «Estudiantinas» deitua. Elementu alegorikoak eta errebindikagarriak burutzen zituztenak. Udaletxetik pasa behar zuten lehenago baimena hartzera, Errenterian adibidez. Nekazal eta hiri munduko errebindikazioak ezberdinak izan dira, bigarren hauek anonimatuan egiten ziren.

T. del Valle. Nik ez nuke nekazal eta hiriko dikotomia horren nabarmen bereziko, edo egun gutxiagoa dela esango nuke bederen. Nahiz eta anonimatuaren zehazpen horrekin bat natorren. Izan ere, errebindikazioa egitean distantzia handiagoa dago hirian. Urteroko festa patronalez eta Ihauteriez ari gara baina nik, adibidez, festa berriak aipatu nahi nituzke: kontzertu erraldoiak zergatik sortu diren eta plazara jalgi. Aldaketa soziokulturalek nola eragiten duten herriko festa patronaletan... Gipuzkoan nekazal eta hiri mundua elkarren ondoan daude, elkarren segidan, jarraikortasuna dute espazioan eta biek elkar elikatzen dute.

J. A. Urbeltz. Gipuzkoan eta Euskal Herrian oro har hiria oso mugatua da. Zein da gure hiria historikoki? Zer zen Donostia XVIII. mendean? 7.000 bizilagun zituen. Zer izan dira Lizarra eta Iruñea? Horregatik diot: herentzia bera jaso dugu Gipuzkoan nahiz Erriberan. Teresak kontzertuak aipatu ditu. Rock kontzertuez ari al zinen, Teresa?

T. del Valle. Bai.

J. A. Urbeltz. Hori lehen ere bazegoen. Esate baterako, musika banda handia ekartzen zen propio festa egunerako. Nik festaren eboluzioa diodanean substratu kaotikoa etengabe aldatuz doala diot, baina alde erlijiosoari dagokionean oso zaila dela aldatzea. Neolitiko Garaian, Europara iritsitako kulturek animaliak bezatzeko teknologia ekarri zuten, baita landareak lantzeko moldeak ere, horrek festaren eboluzioa bultzatu zuen, baina elementu errituala, beste aldea, ez da aldatzen, giza sinesmenaren sistema ez da nolanahi eboluzionatzen, ez da edozein modutan aldatzen, batzuk desagertzen eta beste batzuk integratzen dira, baina ez dira nolanahi eraldatzen. Adibide xume bat: pertsona dantzan aritzen da, baina ez daki dantza denak jokatzen. Pertsona batek tango bat ondo dantzatzeagatik ez du rock & rolla ondo dantzatzen. Badakigu hitz egiten, baina ez hizkuntz guztietan.

T. del Valle. Juan Antonioren interesa batez ere jarraitutasun edo segidako elementuen gainean dagoela iruditzen zait.

J. A. Urbeltz. Jakina, festaren elementu sostengarriak direlako.

T. del Valle. Niri berriz, festaren baitan aldaketa noiz eta nola ematen den interesatzen zait, zein testuinguru soziopolitikotan eta nola egokitzen diren aldaketak, zein diren osagai subertsiboak... Nik ez ditut gauza kontrajarriak ikusten, baina zure eta nire ikuspegiak enfasian ezberdintzen direla uste dut. Nik kontzertuez hitz egiten dudanean, ez zait interesatzen iraganean musika banda herrira zetorrela ezagutaraztea. Egungo kontzertuak fenomeno sozialak dira, jende gazteek kontrolatzen dute mugimendua, erromesaldi izugarriak egiten dituzte musika kontzertuak entzuteko, mugimendu itzelak sorraraziz.

J. A. Urbeltz. Horiek horrela adierazita bestelakoa da. Beharbada ez dut ondo ulertu. Alegia, herri batean emandako kontzertuaz ari zinela uste nuen. Rock & Roll musikaren fenomenoaz ari bazara, bada horrek beste azterketa mota bat eskatzen du.

J. A. Urbeltz. Baiki. Elogio de la ociosidad liburuaz ari zara. Egileak aisiari egiten zaion gorazarrea lantzen du. Bere iritziz, jendeak lau orduz lan eginda nahikoa izan lezake bizitzeko. Russelek dionez, festaren praktika tradizionala mugatu da, festa leku oso galduetara baztertu da, baina ez da desagertu gizadia eta naturatik. Bertrand Russelek Neolitiko Garaian kokatzen gaitu. Bere ustez, mendebaldeko jendearen bizitzan parte handiagoa bete beharko luke aisialdiak.

A. Agirre. Nik neure parametroak sartuko ditut berriz ere. Hots, ez dago festa bat, festa asko baizik, eta nik festa eta ospakizuna batzen ditut. Biak adina, leku, sinesmen eta zirkunstantzien arabera aldatzen direla berresten dut, modu indibidualean nahiz kolektiboan erreparatuta. Beraz, niretzat, mutiko edo nesken botilatzarraren festa oso inportantea da, adineko pertsonentzat Eguberritan biltzea bezain garrantzizkoa. Hau da, ondorioa ondo dago baina zertaz hitz egin behar dugun ez da ondo zehaztu, zein festa motaz ari garen, alegia. Ezin dugu modu orokorrean hitz egin. Nola eboluzionatzen ari da festa? Bada ezin dizut erantzun, zehaztu dezagun zertaz hitz egin behar dugun. Jakina, Urbeltzen kasuan izan ezik, berak festa beste modu batez definitzen baitu.

J. A. Urbeltz. Antxon, ezin dena da Eguberrietako festak edota ospakizunak eta botilatzarraren fenomenoa zaku berean sartu. Ezin dena, ezin da.

A. Agirre. Nik ahal dut.

J. A. Urbeltz. Zuk nahi duzuna esan dezakezu, baina, nik uste, diozuna ez dela egokia. Botilatzarrarena fenomeno garrantzizkoa izan arren -arazo sozialak agertzen dituena- iragangarria da, gu festaz ari gara. Festaren definizioa agertu behar dugu, eta berau elikatzen eta sostengatzen dituzten elementuak azaldu. Bestela, zigarroa eta kalimotxoa hartzen ditut orain eta festan nagoela esan dezaket.

A. Agirre. Horregatik hasieran esan dut, gaiaren zabalera ikusita, bakoitzak behar duela azaldu nola ikusten duen festa.

R. Jimeno. Nik uste dut, egunak eta egunak mahai inguruan bilduta ere aje hauekin segituko dugula eta ez garela ados jarriko.

R. Jimeno. Bai, noski! Dudarik gabe! Eguberrietako eta botilatzarrarena alde batera utzita, eta gainerakora etorriz, ausartuko nintzateke esatera Coca-Cola dela aisialdiaz gehien dakien enpresa. Egiten dituen merkatu azterketak izugarriak dira.

R. Jimeno. Alegia, mundu globalizatu honetan Coca-Cola gure bizitzaren une orotan sartu zaigu eta bereziki festan. San Ferminak ditugu abidide, bestetan ere bai, baina Katxia bertan zabaldu zen, Peña jatorrenetan zabaldu ere. Katxia honezkero Coca-Cola formatoan egina dator. Horrek festaren gehiegikeri komertziala erakusten digu. Hori gaurko gizartearen fruitua da, mundu globalizatuarena. Tristea bada ere, Coca-Cola adibide paradigmatikoena da: Kilometroak, Herri Urrats, Nafarroa Oinez... Nora joan Coca-Cola han!

T. del Valle. Nik parte-hartzailearen adinaren rola aipatu nahi dut. Festaren norabidea eta jitea jende gazteek diseinatzen dituzte, elementu berriak sartu ahala bere nahierara diseinatzen dute festa. Orain gutxi Granadan izan naiz, eta hainbat egunez penintsulako jende gaztea hara mugitu da, botilatzarraren festara alegia. Parte-hartzea handia izaten da. Interesgarria eta deigarria da festa honen bidez kalea hartzen dutelako, aldaketa espazioan eta denboran izan da batez ere. Gauak rol garrantzizkoa jokatzen du, gaua kontrolatua izaki, hala ere, festak berandu hasi eta egunsentira arte irauten du. Bestetik, festa tradizionaletan errebindikazio berriak jalgitzen ari dira, eskubideei lotuak. Bidasoako alardean emekumeen parte-hartzea da horietako bat. Errebindikazio hori ez zegoen 70eko hamarkadako festetan, baina gaur egun bai.

T. del Valle. Aldaketa soziologiko eta kultural izugarriak izan direla. Emakumeengan kontzientzia aldaketa ematen ari da, eta gizartea ezkuta ezinezkoak diren eskubideak onartzen eta bere gain hartzen ari da. Berdintasun eskubidea eraman da festara, emakumeak objektu izatetik subjektu izatera pasa nahi du.

T. del Valle. Urbeltzek aipatu dituen baloreekin lotzen da. Baloreak aldatzea oso zaila da, baina joera eta jarrerak aldatzen ditugu eta aldaketa horiek eragina dute festan. Ados. Uneon, jokamoldeetan aldaketak ikusten ari gara. Bizitza ulertzeko moduak eragiten du festaren moldean. Harremanak lantzeko modua aldatzen ari da. Gizakiak garenez gero, soziabilizatzeko beharra daukagu. Atomizazio handietarako joera duen gizarte honetan, pertsonak eta kolektiboak hasi dira festa berriak sortuko dira. Areago, festa sortze berriak izango dira XXI. mendean zehar.

J. A. Urbeltz. Baina datorren mundua oso teknifikatua izanik, oso zaila izango da iraganean galdu genuena berreskuratzea, eta hori izango da hain zuzen ere gizarteak exijituko duena. Identitateaz ari naiz, funtsezkoa festa sostengatzeko. Adibidez, alardearen kasua aipatu duzu Teresa, baina bere interpretazioan eta ulertzeko eran akats bat dago: Gerrak ez du festa inon ez inoiz sorrarazi. Bestela, bi Mundu Gerren ostean, euren ondorengo festez beteta geundeke. Arma edo agerraldiko dantzak egiten direnean ez da gerraren metafora, bestelako metafora edo isla baino. Tira, nik ez dut inor mindu nahi, baina astakeria litzateke pentsatzea gerraren ondorioz zerbait eraikigarria egin daitekeenik.

A. Agirre. Nik festako lau elementuak aipatu nahi nituzke, modu orokorrean beti ere. Bat: balore erlijiosoen aldaketa. Bekatu ziren gauzak ezin ziren egin. Horiek egun aldatu dira, eta erlijioaren ideia aldatzeak eragin du festan. Bi: lehen ez ziren elementu errebindikagarriak. Logikoki orain askatasun gehiago izanik, zabaldu eta ugaldu dira modu anitzean, baita kirol festetan ere. Hiru: aldakortasuna da festaren beste ezaugarri bat. Lehen ideia batek hiru mende irauten zuen kolektiboaren baitan. Egun ideiak oso diferenteak izateaz gain, aldagarriak dira denbora laburrean. Lau: mugikortasuna. Hau da, jende oso erraz mugitzen da egun. Auto eta errepideen aldaketa medio gazteak sarri mugitzen dira.

J. A. Urbeltz. Festa, funtsean, bere zati batean, agerraldi artistikoa da. Beraz, dibertsioaz mintzatuko gara, baina ez festaz, gauza bat da dibertsioa eta beste bat festa. Egungo gizartean honelako elementu batzuk desagertu dira, bistan da! Fenomeno sozial berriak eta inportanteak daude, baina nik ez nuke futbol partida bat festa deituko, kasu. Une transzendentala da, jendeak estadio bat betetzen du, baina jendeak zer uzten du iganderako, berez jai eguna denerako? Ezer ez! Gure gurasoen garaian igandeetan modu berezian bazkaltzen genuen, arroparen estreinatzea berebiziko ekimena zen, berrikuntza ageri zen haien soinean. Ez zegoen festarik dantza eta kanturik gabe. Jantziak eta janariek berebiziko ukitua ematen zioten festari. Gaur egun hori aldatu da. Eta horregatik, festa patronalen edota Ihauterien karietara, urte osoan zehar festaren elementu sostengarriak landu behar dira. Nik ez dut sinesten festaren adiera absolutuan. Arestian esan dudanez, festa ikuspuntu deskriptibotik aztertu dezakegu, baina festa da edo ez da. Adibidez, Santu Guztien festa ospatzen dugula esaten da, gaizki esana, inork ez baitu inoren heriotza ospatzen.

T. del Valle. Emakumea parte-hartzaile izatetik protagonista izatera pasatzen ari da, ez da berdin parte-hartzaile sinbolikoa edo protagonista izatea, Bidasoako alardeen kasuaz ari naiz. Emakumeak parte-hartu izan du baina protagonista izan gabe. Gizona bezain protagonista izateko bidean dago. Aldaketa hauek guztiak, bizitzen ari garen aldaketa sozialen baitan sartu behar dira. Lan munduan emakumeak hartu badu ardura handiago eta zabalagoa, logikoki festan ere bai. Emakumeek berdintasunezko aukera aldarrikatzen dute, eta halaber, bai gazteek bai adinekoek ere potentzialki aukera eta protagonismo hori nahi dute.

R. Jimeno. Baina ez da bakarrik emakumea festan parte-hartzaile izatetik protagonista izatera pasa izana, bere parte-hartze tradizionala nolakoa izan den ere gogoratu behar dugu. Zenbait kasutan, bere parte-hartzea intendentziara mugatuta zegoen, garbiketa eta beste. Erromerietan eta kofradiako festetan oso nabarmen gainera. Emakumeek batzutan ezin zuten sartu festaren ekitaldi zenbaitetan, betatua zegoen. Beraz, antolatzaile eta protagonista izatera pasatzea booma izan da.

J. A. Urbeltz. Ez badugu ondo definitzen zer den festa eta nahasten baditugu parametro interpretatiboak ez da erraza. Erran nahi baitut: zein punturaino da naturala armen eta emakumeen arteko harremana? Bestalde, emakumeek entzierroan korritzea errebindikazio femeninoa al da? Nik ez dut ukatzen baten batek korritu nahiko duela, baina errebindikazioa al da? Entzierroaren inguruan mutil gazteen mito heroikoa sortu da. Baina historikoki, emakumeari ez zaio interesatu mutila, senarra, aita edo maitalea korrikalaria izatea, bere ondoan nahi izan ditu. Zezenak eta gerrak naturaren aurkakoak dira emakumeen kasuan. Irungo alardean emakumeek parte-hartu nahi badute, parte-hartuko dute, baina ez alardeaz ematen den ikuspuntu eta interpretaziotik, festaren sorkuntzatik baizik. Eta hori zeharo ezberdina da. Adibidez, Andoainen ere alardea badago, txikiagoa jakina.

A. Agirre. Alardea XVII. mendean derrigorrezkoa zen herri guztietan, Foru Aldundiaren dekretuz. 16tik 60 urte bitarteko gizonezko guztiek bildu behar zuten herriko plazan eskopeta eskuetan. Elgoibarko agiri batek dionez, eskopeta izan ezean, beren lantzekin. Egun horretan errebista pasatzen zuen armazainak. Armada foralak ziren. Alkatea zen kapitaina eta tenientea alkateordea.

J. A. Urbeltz. Ados. Baina gauza bat da alarde forala eta beste bat folklorea.

A. Agirre. Nik alardearen jatorria aipatu dut eta kito.

J. A. Urbeltz. Alardea ez da bakarrik armen agerraldia. San Joanetan ere alardea dago, egitate historikoez gain ekimen folklorikoak dira; Gipuzkoak zuen erregimen forala alde batera utzita, aztertzea merezi duena.

T. del Valle. Juan Antoniok gerraz aipatutakoa oso interesgarria iruditu zait. Baina, ni alardeaz ari naiz, Irun eta Hondarribiako herritarrek berau festa bezala hartzen dutelako. Jendea eta komunitateak hautematen du festa, eta giza eskubideak kontuan hartuta, bere parte-hartzea aldatzen ari da. Nik Celia Amoros filosofoaren ideia neure egiten dut: "Gaizkiaren eskubidea". Gero bakoitzak hautatzen du gaizkian parte-hartzea edo ez, baina printzipioz aukera izan beharra dago. Amorosek emakumeak festan parte-hartzeko errebindikazioa haizu eta zilegitzaz jotzen du, gero bakoitzak erabaki dezan. Zentzu horretan kontestualizatu behar da hiritartasuna, maila guztietan ez baduzu parte-hartzerik, ez dago hiritartasunaren subjektua erabiltzerik.

R. Jimeno. Entzierroari dagokionean zehaztapen bat. Korrikalari zenbaiten laguna naiz. Horien artean ez dut emakumeari ezer erakutsi nahi dionik ezagutzen, eta gehienek ez dute neska-lagunik, mutiltzarrak dira. Ezagutzen dut ere, gutxiago kopuruz, korritzen duen neskaren bat. Ez dute heroiaren rola jokatzeko korritzen, nire ustez, gaitasun fisiko kontua da. Ezagutzen ditudan neskek gaitasun fisiko apartekoa dute korritzeko.

J. A. Urbeltz. Ez duzu esan nahi nuena harrapatu nonbait. Entzierroa errebindikazio femeninoa al da? Hori da nire galdera.

R. Jimeno. Korritzen duten hainbat emakumerentzako bai.

J. A. Urbeltz. Nik Teresak aipatu duen "Gaizkiaren eskubidea" delakoarekin bat egiten dut, baina ez zentzu onaren paradigma bezala. Alardeari festa deritzote, baina egitate historikoa da bereziki. Eta horretan dago hutsa. Hemen bataila bat izan zela diote eta ez da egia. Gipuzkoako arma alardeak eta Bidasoan izan dituzten gerrek ez dute festarik ekarri egundo. Bestalde, inork ez dizkizu azalduko entzierroa korritzeko dituen motibazioak, ziur aski ez dakizkielako. Zertaz ari gara? Nik hainbat jende ezagutzen dut, entzierroan atera dizkieten argazkiak erakutsi dizkidate, denek euren ekintza goraipatzen dute. Ez da oso logikoa lau seme-alaba dituen pertsona baten argazkia erakustea, alarde bat bailitzan.

A. Agirre. Festak, osagai bizia denez gero, eboluzionatzen segituko du. Guk festari edozein definizio emanda ere, festa aldatuz joango da. Gizakion izaeraren esentziak eta errebindikazioak txertatuko dira bertan: dibertsio modu berriak, kezkak... Senaren rola festan oso garrantzizkoa da, festa sortzeko, festan dibertitzeko nahiz festa iraunarazteko. Zoritxarrez, festaren uniformetasunera goaz. Roldanek dioenez, Coca-Cola barra-barra sartu da, baita bakero arropa eta musika iparamerikarra ere. Munduan homogeneotasunera goaz eta aldaketak izango dira festan.

T. del Valle. Festaren ahalmena itzela da, festak ekimen berriak sartzeko ahalmena du eta segituko du berritzen. Kanpotik datozkion aspektuak eta espresio berriak berrinterpretatuko ditu, hala musika nola janzkerak eta harremanak garatzeko moduak, Antxonek esan bezala. Mestizaia gehiago izango da festan, hibridoagoak izango dira. Eta beste lekuetatik datozen kolektiboak berean sartuko diren neurrian festaren espresioa aldatuko da. Honetan Juan Antoniok beharbada ez du bat egingo, baina bere corpusa aldatuko da. Antxonek esana berretsiko nuke: festak jendearen emozioak bideratzen ditu. Eskubideen presentzia aldatuko da eta berdintasun gehiago izango da kolektiboen artean, hauek emakumeek eta gizonek osatzen dituztelarik.

J. A. Urbeltz. Ez dugu festa definitu, beraz, bakoitzak bere erara ikusten du. Nik aldaketa ikusten dut, baina festak bi alde ditu: ordenua, liturgikoa, gutxi aldatu dena. Adibidez: San Ferminetako prozesioa betikoa da, ordenatzailea, eta berekin batera kaosa dago eta aldatuz joango da. Ordenuak eta kaosak osatzen dute festa, eta hauek gabe ez da errebindikaziorik ez eskubiderik eskatzerik izango.

J. A. Urbeltz. Niretzat eboluzioa eta berritzea termino ia sinonimoak dira. Berritzeak berekin dakar eboluzionatzea. Euskal Herriko kale festa, ez zegoen tokitara zabaldu da. Txarangak eta kaleko festa Erdi Arokoak dira, Euskal Herrian daude, baita Landetan eta Sorian ere. Baina, adibidez, ikastolen festa eredua -Kilomentroak; ideia AEBtik etorri zen- ez da zabaldu beste lurralde horietara bertako problematika soziala ez baita gurea bezalakoa. Festari beste era batez ekiten diote haiek, baina haiek ez lukete festatzat hartuko ere.

T. del Valle. Festak berrasmatuko dira. Ideologia oso indartsua dator eta globalizazioak eragingo du, gizartean tentsioa sortzen da eta globalizazioari aurre egiteko bertako balore espezifikoak indartuko dira. Elementu espezifiko hauek debekatua eta galerazia bere egin nahiko dituzte. Jendearentzat elementu interesgarriak sortuko dira.

A. Agirre. Bukatzeko: antropologoei gauzak diren bezala mantentzea gustatzen zaigu. Iragana samintasunez oroitzen dugun pertsonak gara, eboluzioa eta etorkizuna gaitzesten ditugu. Ni ez naiz horrelakoa ordea. Uniformetasunera goazela esan dut, baina ez dut esaten hori ona edo txarra denik, konstatatu egiten dut. Juan Antonio, berriz, nire aldean ezberdina da. Nik hipotesiak egiten ditut, dagoena aztertu eta azaldu egiten dut, besterik ez. Ez naiz soziologoa inolaz ere. Nik ezin dut esan etorkizuna txarra izango denik. Juan Antoniok iragana gauza hobeagotzat azaldu nahi digu, antza.

J. A. Urbeltz. Ez. Hori arketipoa da, kultura guztietan dagoena.

A. Agirre. Niretzat, hori ere ez.

R. Jimeno. Ni ados nago Teresarekin. Tiebaseko alkate izan nintzen eta bertako festak antolatzea egokitu zitzaidan, bai erlijiosoak baita bestelakoak ere. Olentzero sartu genuen, 10 urte bete dugu. Batzuek Santa Claus sartzen bazuten, zergatik ez Olentzero? Tradizioa berrasmatzen hasi ginen Tiebasen eta inguruan. Urtetik urtera berritzen doa eta zerbait jatorrizkoa sortu nahian ari gara. Liturgia erlijiosotik aldenduta, baina, festa berritzen ari gara.