Patxi Salaberrik apailaturiko liburuak, klasikoen atarikoak, gomendiozko gutunak eta hitzaurreak biltzen ditu gaurko grafiara egokituta. Kronologikoki ordenaturiko testu hauen bidez, klasikoen pentsamolde soziolinguistikoan arakatzeko aukera paregabea eskaini digu egileak. Hitzaurre horietan gai askotarikoak jorratzen badira ere, hizkuntzaren inguruko hausnarketek, kezkek eta iritzi ugariek lehentasunezko lekua hartzen dute. Eta harrigarria da, hitz eta hausnarketa horietako askoren gaurkotasuna, gure hizkuntzaren egoerak aurreratu duenaren eta ez duenaren lekuko.

Lehen euskal idazleak oso kontziente ziren, euskararentzat bide berriak zabaltzen ari zirena. Etxeparek ez zion alferrik jarri Linguae Vasconum Primitiae izenburua euskarazko lehen liburuari. Hurrengo egileek ere jorratu gabeko bidea ikusi zuten aurrean: "Guziz lengoaje oraino usatu gabe batean" ari zela aitortu zigun Joanes Leizarragak 1571n. Axularrek, "zein gauza guti edireiten den euskaraz eskiribaturik" nabarmenduko digu Geroren hitzaurrean 1643.ean eta 1800. urtean kexu bera irakurriko diogu Juan Antonio Mogeli: "Erdaldunak izango dituztela libru gisa guzietakoak ugari ta gehiegiaz bezela, ta Euskaldunak hain urri?". J. Martin Hiribarrenek aldiz, bertsotan eman zigun ideia bera 1853an: "Liburu on guzia frantsesez egina /soseko liburu bat gabe Eskalduna!".

Liburuak urri eta merkatu txikia -"kanpo laburra"-. Frai Bartolome Santa Teresak euskarazko liburuen komertzializazio zaila islatzen du bere hitzetan. Liburuak argitaratzeko asko gastatu behar omen zen "Ta menturaz gitxi edo bat bere ez saldu", horretarako ere merkatari gutxi zegoelako garai hartan. Konparatu hitzok, berriki, Editoreen Galeuscan esandakoekin...

Etxepare klarki mintzatu zen jada 1545. urtean: "Zeren baskoak baitira abil, animos eta jentil, eta hetan izan baita, eta baita, zientzia guzietan letratu handirik, miraz nago, jauna, nola batere ezten asaiatu bere lengoaje proprialaren faboretan heuskaraz zerbait obra egitera (...) Eta kausa honegatik gelditzen da abataturik, ezein reputazio bage".

Etxeparek bezala, klasiko gehienek euskaldunak egiten dituzte euskararen egoeraren errudun, eta bereziki letratuak edo jauntxoak eta elizgizonak. Oso gutxi dira kanpoko erasoak edo legeak aipatzen dituztenak. Salbuespenetako bat Joanes Etxeberri, Ziburukoa da, estatuen eleaniztasunaren aldeko aldarriaren aitzindari bertsotan: "Erregeak behar ditu defendatu jendeak / hizkuntza batekoak hain ungi nola bertzeak".

Txema Larreak Euskaldungoa erroizturik liburuan salatu zuen bezala, euskara letratua gero eta gehiago urrundu zen euskaratik beretik, ikusmolde diglosiko baten eraginez. Larramendik berak, pulpitutik hizkera nahasia darabilten abadeak gogor kritikatzen ditu: "behin Euskera, behin Erdera, behin Latinera, guzia lerdatua, zikindua, baraustua, zeinean dirudien igo dirala gain hartara entzule guzien burla egitera". J. A. Mogelek aipatzen du, apaiz egin berri asko, euskara oso atzenduta ateratzen zela apaiztegietatik, sermoi bat euskaraz txukun egiteko gai ez zirela. Eta lerro artean bada ere, agintariengana zuzendu zituen geziak: "Esaten dabee gitxien esan bihar leukeen askok euskeria baldresa, traskila ta soinoko zantarduna dala".

Frai Bartolomek berriz "mea culpa" kantatzen du: "geuk eleiza-gizonok berba askotan nahastau ta ezaindu dogu euskeria" eta J. J. Mogelek 1816an, abadeez gain, zuzen-zuzen salatu zituen Bizkaiko jakintsuak, liburuak ez zituztelako beren ama-hizkuntzan idazten.

Idazki hauek irakurrita, nabarmena da, idazle askok pobre irizten ziola bere euskara mailari eta euskarari erabilera esparruak zabaltzeagatik idatzi zutela. Euskara Saran ikasi zuen Estebe Materre frantses predikari "euskaldun berria"k, esate baterako, ikasitakoa "Euskal Herriko probetxutan enplegatu" nahi zuela aitortu zuen 1617. urtean, nahiz eta adierazi zuen batzuek agian miretsi egingo zutela euskaraz idazteko izan zuen ausardia. Joanes Etxeberri Ziburukoak beste zenbaitek hobeki eginen zuela zioen, Tartasek ez daki bere lengoajea aprobatua izanen ote den eta Frai Bartolomek dio, ongi ala gaizki egin duen jakitunek esango dutela. Astarloa harrituta zegoen inork ez zuelako euskaraz ematen berak itzulitako liburua, eta hori ikusita ekin omen zion lanari, bera lan horretarako ez zela duin jakin arren.

Eskerrak, euskararen beharrei erantzun nahirik, beren euskararekin konplexuz beteta egon arren idazleok lanari ekin zioten... jakintsuen zain egon barik.

Aldez edo moldez, idazle gehienek euskara batuaren falta eta premia nabarmentzen dute. Euskararen dibertsitatea eta molde anitzak aipatzen dituzte, baina baita euskaldunon arteko elkar ezin ulertua ere.

Euskalkien arteko lehia ere ez da gaur goizekoa. Euskaldun bakoitzari berea iruditzen omen zaio onena. Horregatik Sarakoa maite ez duenari "bertze Euskara hobeago batez eta hobekiago" idazteko parioa egiten dio Materrek. Euskararen normalizazioaren aurka daudenek maiz sustatu dituzten euskalkien arteko borroka hauek ez dira euskaltzaleon gustukoak izan, ez orain eta ez lehen. J. A.Mogelek ere kartsuki kritikatu zituen: "Zer esango digute erdaldunak errietan ta zinuka bagabiltza alkarren artean? Gure euskera gauza ez dala".

Garbizale gutxi euskal idazleen artean. Gaur egun bezala ordea, kezkatuta agertzen dira "euskañol"arekin edo "frantseuskara"rekin. Gaitzetsi egiten dute hizkuntzaren berezko baliabideak bazter utzita, axolagabekeriaz erdaretara jotzea: "Aski aberatsa da bere baitarik, ez izatekotzat hizkuntza atzeen beharrik" (B. Larregi).

Larramendik eta Juan Antonio Mogelek ongi bereizten dituzte bi muturrak. Batetik, beste hizkuntzetako hiztxo bat ere nahi ez dutenak; eta bestetik, premia gabe euskara nahasi eta ikasi edo hobetu nahi ez dutenak. Irtenbidea ere garbi dute: ez bat eta ez beste! Ez garbizale, ez mordoilo. "Euskararen kalitatea"ri buruzko ondorioak irakurri dituztela dirudi!

Hitzaurre hauetan sarri agertzen den beste gai bat, euskaraz idaztearen zergatiena da, eta denen artean, Etxeparek aipatzen dituenak ditugu gustukoen: "plazer hartzeko, solas egiteko, kantatzeko eta denbora iragaiteko materia" idatzi omen zuen. Gerora ere horrelakoak ugariago izan bagenitu gure literaturan!

Aurreko guztiak irakurri eta liburua ixtean berriz, Txirritaren bertsoak etorri zaizkit gogora, laburpen gisara: "Erdara etzan bakarrik kapaz / euskarak lagundu diyo".