ARGIA sortu zenetik euskara zenbat aldatu da? Azterketa soziologiko batek zenbaki asko erabili beharko lituzke, konparaketa ugari egin, orduan ez zeuden faktore berriak kontuan izan… Azterketa linguistiko batek kalitateari begiratuko lioke eta orduko eta gaurko euskaren artean dauden desberdintasunak, luiziak eta mailak begiratuko lituzke, batua baino lehenagoko eta ondorengo euskaren arteko erkaketa egin, euskalkien osasunaz hausnartu...

Erruz ikusi ditugu horrelako saio eta interpretazioak, erruz ikusten segituko dugu. Hala behar du. Egiten ez den azterketa baten harira lotu nahi nuke, ordea, nire gaurko lerroon jardunbidea. Zera jakingo nuke nik gustura: orduko hizkeraren eta gaurkoaren artean ze aldaketa ideologiko gertatu dira, ze mundu desagertu zaizkigu, nolako esparru berriak sortu ditugu, hainbat eta hainbat hitzen esanahiak nolako bidea egin du, zenbateraino eraikitzen ari gara hizkera zuzenagoa edo zenbateraino ari gara hitzak erabiltzen errealitatearen estalgarri edo mareagarri...

Iragan mendearen hasieran gurdia bidetik edo trena errailetatik ateratzeari iraultza deitzen zitzaion. Indarkeria hitzeko keria horren arbuiorik ez du erakusten armak hartzearen alde dagoenak… Oraindik bada alderdia esaten segitzen duenik alderdi faltarik ez dagoen herri honetan. Gaur ez da atzoko gauza bera euskaldun hitza edo gizonki azaldu hura. Garai bateko bizi-alargun batek ez zuen dibortziaturik ezagutzen, banandu, berriz, borrokan ari zirenak egiten genituen. Gizaki eta andreki guztiak zioen Mendiburuk, baina gaur andre-gizonen multzoa -pertsona- adierazteko erabiltzen dugu gizaki hitza eta andreki desagertu egin da. Ikasi dugula dirudi -dirudi diot- etxeko lanak eta etxekoandrearen lanak ez direla gauza bera. Denok dakigu gazte batek nola ulertuko lituzkeen Orixeren "ezpainez urrupatzen zun xorta bat" edo "txorta eztia" espresioak. Zer esaten dio atzo goizeko hiztun bati eta gaurko azken orduko bati euskaldun fededun espresioak?

Hitza gertakari historikoa da, denbora jakin batean hartzen du bere egitatea. Baina hitza, ororen gainetik, giza ekintza bat da. Ez da xaloa: Rilke eta Goethe irakurtzen zituzten Auschwitz-eko arduradunek.

Boterearen bozgorailu ugariek -hedabideek, publizitateak, kontsumoak- arrunkeriaz janzten dituzte eta zehaztasun faltarekin mozorrotzen komeni ez zaizkien hitzak. Botereak sekula ez du hizkuntzaren erabilerarekin egiten dituen albo-kalteen ardurarik izan.

Boterea esaten dugu. Gurean, ordea, hizkuntzari dagokionez, ez dugu botere tradizionalaren zama bakarrik jaso. Botere armatuak ere egin -egiten- ditu bere albo-kalteak, eta ez txikiak. Hiztun jantziok hizkuntzaren botere nabarmena osatzen dugu. Aipatu beharra dago euskararen itxurak egiteko erabilera, fatxada txukun bat erakustea beste helbururik ez duena, eta hitz jokoak argi salatzen duena: fatxada fatxa da.
Baina hala ere...

Goetheren Fauston Mefistok:

- "Eutsi batez ere hitzari! Hitza da, izan, ate ziurrenak zabaltzeko giltza, jakintzaren tenpluan sartzeko baimena".

Hala da. Baina hitza da krimenaren estolderietan sartzeko giltza ere. Nork nor erasotzeko, menperatzeko, zapaltzeko armarik behinena da hitza. Geure neurriko errealitatea eraikitzen dugu hitzaren bidez. Hitzek egin dute posible urteotako gure tragedia, hitzak behar ditugu tragedia hori esplikatzeko.

"Ai, eskura banitu esaldi ezezagunak, espresio estrainioak, inoiz erabili ez den hizkera berri bat, errepikapenik gabea, gastatu eta mindutako hitzik gabea, antzinatik hona herdoilik erantsi ez zaiona...".

Gezurra badirudi ere, hitzok Kristo baino bi mila urte lehenagokoak dira: Khakheperresenb izeneko eskribau batek idatzi zituen Egipton.