Horixe da gerra ostean irabazleek altxatzen dituzten konkista harrapakinek urtetara begien aitzinean pasiatzen zaizkienean aurreko jabeei sentiarazten dieten samina. Eta konparazioak konparazio, gure kasu honetarako ere ez gindoazke urrutiegi, Xabierko seme nagusiei Nafarroaren izaera defendatzeko zegokien ardura kontuan harturik.

Badira gazteleran hitz itsusi zenbait euskaraz ere beharko genituzkeenak, hain baitute zehatz funtzionatzen. Ningunear eta escamotear horietako bi dira. Eta horixe da Nafarroako agintariek, eta luzapenez, agintari hauxek berak agintzen egon daitezen botoa eman zieten hiritar horiek, egiten gaituen eta digutena: euskaldunok ezereztatu eta gurea ere dena lapurtu.

Katolikoen trustetik at egin nuenetik, gutxi da Xabierko santuaren inguruan elizak egin litzakeenen artean benetan erakar nazaketenak. Ekuador, Filipinas edo Varsoviako katolikoek bereago lukete, segurki ere izan, San Frantzisko josulagunaren ekarpena, atlasetako kartetan Xabier erakusten duen herri honetako euskaldun sinesgabeok baino. Eta heldu den urtean gurean nazkatuko gaituzten ospakizunak XVI. mendeko Trento ondoko integrista zuri horren ekarpen erlijiosora mugatuko balira, ez nuke ezertxo ere esanen ez idatziko, niri ez legokidakeelako. Baina gauzak ez dira horren lau, eta Nafarroako Gobernua ekimen guztien bultzatzaile den neurrian, iraindu bezain erasotua sentitzen hasia naiz, etorriko zaigunaren aurreneko lagin: euskalduna naizen aldetik, eta gorago esanari jarraikiz, ezereztatua, ninguneada, eta nafarra naizen aldetik, lapurtua, escamoteada.

Euskara komunitateko altxor kulturala ez dela esaten duenik ez da Nafarroan, ez talde politikorik, ez agintaririk. Aldi berean, euskaltzaleok euskara politizatzen ez dugula esaten duenik ez da Nafarroako mundu erdaldun eta erdaltzalean. XVI. mendeko nafar famatua mundura atera behar duten honetan, aukera ezin hobea badute euskara ere plazara jalgitzeko, baina etxean utzi ezeze, salako leihoaz barrurago ezkutuan ere mutu utzi nahi digute, ukazioaren politika eginez, izan ere, gurean neutraltasun objektibo horretan baidatza, aipamen eza, izan ere, denik ere esatea aktibismo separatista baitzaie, otu ere. Gurean, nor da gero politika egiten duena?

Xabierko Frantzisko Jatsuren euskalduntasunaren inguruko auzia ez zaigu horren urruti, eta bide egin badu ere hastandu ezineko afera astingaitza dukegu. Principe de Vianako aldizkariaren lehenbiziko zenbakietako batean, aurretik boteretik urran zegoen Pregónen ere eutsitako tesi bera plazaratzen zigun Iruñeko bigarren eta azken euskaltzaina izan zen Joxe Agerrek La lengua materna de San Francisco de Xabier batean. Erdaraz, zer gerta ere, guziek ongixko goza eta uler zezaten, baita garaiak oraino egokienak ez zirelako euskara hutsez egiteko, ausaz. Inor ez zen altaratu ordea, inork ez zion erantzun, inor ez zuen mindu, inorengandik ez zuen erantzun saminik jaso, inorengan geratu eta inorengana iritsi zen bezalaxe. Beste garai batzuk ziren, ez askoz hobeak, doike, baina gauza batzuetarako eta harrigarriki bada ere, hobeak ziratekeen.

Nafarroako erdal intelligentsian jada ez dugu diktaduraren akaberako Caro Baroja edo Eladio espartzarik, eta geroagoko Jimeno Jurio edo Carlos Clavería joan edo bidean zaizkigu. Gauza jakinak edo begibistakoak, euskara aldezteko direnean bereziki, ahazten ari dira aguro errekara, eta ergelkeriaren aginpideetara garamatzate euskara suntsitzeko helburu dutenek. Errebisionismo linguistiko eta kultural bortitz honen beste adibide bat baizik ez da Xabierko Frantziskoren ama hizkuntzarenaz piztu digutena. Muru Artederreta toponimoarekin agitu antzera, Muruarte de Reta irakurketa okerrean erro ideologikoko tematze txolina, Xabier toponimoaren beraren berrinterpretazioa egitera etorriko zaizkiguke berandu baino lehen, Uxuerekin Masu Nitta japondarrak egin bezala.

Eta japoniar bat aipatzen dudala, gogora etorri zait Xabierko santuak bere izena japonieraz lezakeen misiolari bakanetakoa izanen zela, izan ere, Xabier, aitzineko Etxeberria alegia, Ekialdeko hizkuntzan Shinchiku dela. Eta hori euskarari esker, izan ere, ea nork itzulikatzen dizkidan Santa Teresa de Jesus, San Isidoro de Sevilla edota Santo Domingo de Guzman izenak japonierara? Hortaz, Xabierkoak bere izena kanjiz idatzi ahal izanen zuen urrutiko uharteetan, zinez txorikaka ez dena. Ez ote da hori japondar askok egun dioten miresmenaren arrazoia? Zeinek daki? Alabaina, hobe dateke azken aurkikuntza hau isilpean gordetzea erdaldunengandik salbu, Xabier toponimoa japonieratik zuzenean eratorria dela esaten hastea nahi ez badugu bederen.

MINGAIN SANTUAK GORDETZEN DU SEKRETUA

Turingo izara sonatuarekin, sindonearekin alegia, hamaika ikerketa egin dira egiantzik duen ziurtatze aldera. Karbono 14rekin eginiko frogen bitartez 1.000 urte baino askoz gehiago ez dituela ikusi egin da, baina elizaren aldetik saiakerak egin dira ikerketa hauen balio zientifikoa ezereztatzeko, eta bide batez, bere benetakotasuna behin betikoz ezartzeko.

Ikerlariek nahi duten guztia esan dezakete, baina esperimentazio zientifikoaren parean fedea ezartzen denean, argi dago zeinek galduko duen. Alabaina, eta fededunek balioztatzen dituzten erlikiak zientziaren baliabideekin uztartuz, gure gaiaz denez bezanbatean, intereseko emaitzak lor daitezke, Xabierko Frantziskoren ezaugarri fisiko zenbait hobe ezagutzeko.

Ezagun da Xabierko santua hil ostean kareaz estali zutela, gorpuaren harat-hunatak hala edo nola errazteko. Santutasunak eraginik edo, kareak ezin izan zuen gorpua jan, eta azkenik Goako eliz batean ezarri zuten, zilarrezko kutxa batean, sinesdunen begiradapean. 1614an, orduan josulagunen nagusia zen Claudio Acquavivak gorpuaren eskuineko besoa moztuarazi zuen, ukondotik garbi, Erromara eramateko, ordenaren eliz batean gurtu zedin.

Erlikiena afera korapilotsua da. Izara sainduarena aipatu dugu honezkero, eta elizak gaia argitzeko ahaleginik egiten ez badu ere, argi dago zenbaitetan ziri sartze ederrak egin direla fedearen kontura. Gogora datorkit Robin Hooden Tuck frailea, bakarra ez zatekeena. Anberes, Hildesheim eta Santiago hirietako elizetan Kristoren hiru prepuzio daudela soilik pentsatzeak lanak ematen dizkit. Nafarroako Zangotzan, hurbilekorik aipatzearren, Mariaren ile bat, bere mantelina, horren ezaguna ez den beste izara saindu bat, eta aingeru baten luma, besteak beste, gordetzen omen dituzte.

Xabierkoaren kasuan, zorionez, ongi kontrolaturiko erlikia dugu, eta ez dago, agidanean, Xabierko santuaren beste gorpurik inon. Horixe aprobetxatuz, euskaldunok bultzatu beharko genuke Xabierko Frantziskoren gorpuaren ikerketa serioa, izan ere, dokumentazio sendoago agertu ezean, egun dugunarekin ez dugu Xabierko Frantziskoren hizkuntzaren afera zehatuko.

Kontua erraza da. AEBetako eta Israelgo zientifiko talde batek, objektibo, neutral eta aurreratuenak direlako, santuaren mingaina aztertu beharko luke, Xabierkoak estrainekoz erabili zuen hizkuntza zein izan zen behingoan argitzeko. Emaitza zein izanen den badakigu jakin euskaldunok, baina okertu ere oker gaitezke, eta zein aurpegi geratuko litzaiguke zientifiko amerikar eta judutarrez osaturiko talde horrek Xabierko Frantziskoren ama hizkuntza erromintxela zela esango digutenean. Eta ez al genekien akaso Etxeberria guztiak ijito kastakoak direla, Xabier desitxuratu baten azpian ezkutatu arren?