Aldaketak gertatzeko baldintzak ontzen ari dira gure artean. Horrek, besteak beste, bukaerako eskenatokia ez antzematea, ziurgabetasuna areagotzea, eta batzuen aldetik, aldaketak gerta ez daitezen, erresistentziak indartzea ekarriko du, ezbairik gabe. Baina, testuinguruak aldatuz doaz, gizarteak garai berrietara egokitzen ari dira. Eboluzioa, gustuko eta ez gustuko ditugun noranzko desberdinetan, gertatzen ari da. Hizkuntza kontuetan ere beste horrenbeste. Hizkuntza gutxiagotuak, askotariko espezieak bezala, abiada bizian desagertzen ari diren mundu honetan, euskarak irautea ez ezik indarberritzea ere nahi badugu, orain arte hartu ditugun erabakiak, abian ditugun egitasmoak, eraiki ditugun diskurtsoak, jokatzeko erak eta abar mahai gainean jarri eta eguneratu egin behar ditugu.

Duela hogeita bost urte eskas, frankismoak ezarritako gauaren osteko egunsentian, ezarri ziren Hego Euskal Herrian, EAEn batez ere, euskararen indarberritzean eragin erabakigarria izango zuten hizkuntza politikaren zorua zein habeak. Ordukoa da, gutxienez, baita euskara kontuetan ere, haren alde egonik, berreskuratu berri ziren autogobernu erakundeen aldeko apustua egin zutenen eta, haien erabakiz, hortik kanpo geratu zirenen arteko etena. Testuinguru horretan, euskara eta haren aldeko gizarte mugimendua sortu berri ziren erakundeak erasotzeko baliatu zituzten batzuek, nonahi zatiketak eraginez; beste batzuek, aldiz, herritarren esku hartzea gutxietsiz, sortutako instituzio berrietan har zitezkeen erabakietan jarri zituzten itxaropen ia guztiak. 80ko hamarkadan gertatutako eten horren ondorioak oraindik nozitzen ari gara. Ahulak gara, eta gure arteko zatiketak, erronka berrien aurrean, are makalagoak izan gaitezen ahalbidetzen du.

Hezkuntzan ereduak ditugu aukeran, baina, euskaraz moldatzeko ez-gauza diren gazte andana ateratzen ari dira oraindik eskoletatik. Halaber, ereduen eskemak Lanbide Heziketarako zein Unibertsitaterako ez du balio, ezen, horren eskaintza zabala eta denboran aldakorra dena bi hizkuntzetan eskaintzeko modurik zein baliabiderik ez baitago egon. Ezta beharrik ere! Ereduen sistema, bi hizkuntzetan pentsatzen zuen gizarte batentzat nahikoa izango zen, akaso; eleaniztasunean ardaztu nahi den hezkuntza sistemarako, ostera, labur geratzen da.

Euskara dakitenen kopurua hazi da Euskal Herrian; erabilerak, ordea, oso gutxi egin du gora. Erdaraz »batez ere» funtzionatzen duen euskararen aldeko gizarte batean, euskaraz bizitzeko aukera urriak dituztenek zein motibo eduki dezakete euskarari atxikimendua izateko? Euskara eta haren kultur ondarea bereizi ditugun hamarkada hauetan, gure hizkuntzaren eta kulturaren arteko etena nola berreskuratu dezakegu? Gazte belaunaldiek ez dute haien gurasoen edo irakasleen antzera hitz egin nahi, eta hizkuntzaren zuzentasunaren zuzentasunaz, nazkatu ditugu, euskararekiko grina are gehiago apalduz, hizkuntza baliatzeko behar duten askatasuna murriztuz. Zein erregistro eta zertarako? Horri buruz ere hitz egin beharko dugu noizbait, euskararen forenseak diruditen zenbait filologo gorabehera.

Besteak beste, administrazioaren euskalduntzearen plangintzaren porrotak, Osakidetza bezalako zerbitzuetan euskalduntze planek izan duten atzerapen ulertezinak, halakoetan aritu izan direnek dituzten askotariko erantzukizunak aparte utzita, zera utzi dute agerian, ezen, administrazioari buruz dihardugunean, sail eta zerbitzu beste hizkuntza politika ditugula abian, eta horrela nekez egin dezakegu aurrera. Horregatik, etorkizunari beha, instituzio guztietan, euskararen indarberritze ahaleginari zehar lerroaren trataera eman gabe, bultzada politiko argirik, sendorik, komunik, bateraturik eta iraunkorrik eman ezean, atzera egiteko arriskua dugu.

Itxurakerietan erraz murgiltzen den gizarte honetan, ez da euskararekiko garai bateko grina sumatzen. Denona den ardura lagun hurkoaren bizkar utziz, erronka irabazita dagoelako ustea zabaldu da, eta hori ez da egia. Gure hizkuntza indarberritzeko ahaleginean konpromisoa behar da, norberarena zein gizartearena, arian-arian landutakoa eta berritutakoa. Euskaltzaleok ere ez gara erdal mundua euskararen beharrez ohartarazteko zein euskal mundura erakartzeko gauza izan. Ez dugu euskararen aldeko langintza oro har irabazpide bihurtu, zubiak eraikitzeko ez-gauza izan gara. Horregatik, egoera hori areagotzea zein erabateko etena gertatzea nahi ez badugu, ahalik lasterren, ahulezia hori zuzentzeko urratsak egin behar ditugu, geroz eta apartatuago geratzeko arriskua dugu bestela.

Orain arte harmailetan egon denak, hizkuntza politikaren porrotaz hitz egingo du; nik, aldiz, hiztunak ez ezik erabilera eremuak ere irabazi ditugula eta, hargatik, aurrera egin dugula ikusten dut oso garbi, baina 80ko hamarkadan zehar zehaztu zen hizkuntza politikak bere onenak eman dituela ere antzematen dut. Abagune berri honetan, Euskal Herrirako hizkuntza politika bakar bat eratu beharraz, lege geriza komuna erdietsi beharraz arituko denik izango da bazterretan, baina, diskurtso hori ez da errealitatean ardazten, antzua eta erosoa da, demagogia da. Beste lurralde batzuetan zer egin den arakatu ostean, antzeko errezetak proposatuko dira, beharbada. Gainerakoek izandako porrotez zein arrakastaz burututakoez ikas dezagun nahi beste, baina gure errealitatea kontuan eta gizartea oso gogoan, guk asmatzea da kontua. Aldaketa garaia da, erabaki estrategiko berriak hartzeko sasoia da.