Ihesi: Ahüzki-ko iturria


2021eko uztailaren 27an
Zarata mediatikoz beteriko garai nahasiotan, merkatu logiketatik urrun eta irakurleengandik gertu dagoen kazetaritza beharrezkoa dela uste baduzu, ARGIA bultzatzera animatu nahi zaitugu. Geroz eta gehiago gara, jarrai dezagun txikitik eragiten.
Altzürükura iristeko, Donibane Garazitik Donapaleura doan (D-953) errepidean, Larzabaleko saihesbidea hartuko dugu (D-918). D-147ak Altzürüku herrira eramango gaitu. Herritik 10 kilometrora dago Ahüzki mendia. Bidean, gure arbasoen arrastoak topatuko ditugu, Ithe-ko trikuharria esaterako. Ibarbürüko lepotik ezkerrera hartuaz, Ahüzkiko aterpetxearen albotik hasiko dugu ibilbidea. Bohokortia mendia aurrean dugula, hasierako pausoak errepidez egingo ditugu. Bidea markatuko diguten seinale hori txiki batzuk ikusiko ditugu errepide alboan. Berehala iturrira joateko mendi bidea hartuko dugu ezkerrera. Ahüzkiko iturriko ura, ur sendagarria da, diuretikoa. Honela dio bertako grabatuak: "Bortian Ahüzki hur hunak osoki". Altuera hartzen goazela bistak izugarriak dira, atze aldean Pirinioak elurtuta, Auñamendiko (Anie) gailurra nabarmentzen dela, aurrean Behorlegi, Arbailaleko mendilerroko tontorrik garaiena eta zeru gainean, sai arre izugarriak gertu-gertu. Zertxobait igo ondoren, otadian zehar, beherantz hasiko gara. Ganadu aztarna ugari topatuko dugu bidean. Seinaleak ez galdu. Behe aldean, hiru artzain borda ikusiko ditugu, eskuin aldean Bohokortia mendia eta ezker aldean, harkaitza galanta. Metro gutxi batzuk errepidean egin ondoren, berriz ere bide zidorra hartuko dugu. Pixkanaka, ikuspegi karstikoa »kareharriaren gainean eratzen diren hainbat formazioen multzoa» ematen digun harkaitz arteko gure bidea, baso zoragarrian barneratuko da, Arbailako basoan. Harkaitzek uraren higadura lana jasan dute sima, leize eta antzeko egiturak sortuaz.

Herensugeren basoa

Arbailako basoa ipuinetakoa da, euskal kondairak dioenez (ikus koadroa). 13.000 hektareako baso hau, garrantzi komunitarioko lekuen zerrendan sartua dago. Ez galdu seinalea, basoan harrien gainean pintatua ikusiko dugu horiz, ez kasurik egin gainontzeko koloretako seinaleei. Beherantz dezente jaitsi ondoren, Elzarreko ordokira iritsiko gara.

Elzarre, animalien erreinua

Zelai ederra da Elzarrekoa. Bertan egoten dira ardiak bazkatzen, maiatzetik aurrera belarra goxoagoa baita zonalde baxuagoan. Ardiek bazkatutako belarraren arabera, gasnaren zaporea aldatu egiten da, bertako artzainak azaldu digun moduan. Bertako biztanleen jarduera ekonomiko nagusiak abeltzaintza eta nekazaritza dira. Gazteek, nahiago dute inguruko hirietara alde egitea, bestelako bizimoduaren bila. Biztanle kopurua etengabe jaistea dakar honek. Elzarreko ordokiaren atzeko basoan, oreinen orroa entzuten da. Ehiztariak ere han dabiltza, Patrolean hara eta hona basurde bila, pista zabala baitago ordokira eramango gaituena. Baina ordokia eskuinera dago eta gure ibilbidea ezkerrerantz doa, pistan bertan ikusiko dugu seinalea.

Frontoian lehertu arte

Pixkanaka gorantz, basoan gaude berriz ere, pagadian. Bidetik atera gabe, Istaurdi-pea izeneko artzain bordara iritsiko gara. Bertan egoten dira ardiak maiatza bitarte. Bidea jarraituaz, hurrengo errebueltan alde batera utziko dugu pista nagusi hori. Ezker aldera hartuaz, mendian sartuko gara. Hauxe izango da igo beharko dugun aldaparik gogorrena, ordu laurdeneko gauza. Eta berriz ere Pirinioak aurrez aurre ditugu, zuri-zuri, eta lurrean eguzki loreak eguneko azken eguzki printzak harrapatu nahian dabiltza. Orain aldiz, Bohokortia mendia ezker aldera izango dugu, dagoeneko itzulia egina baitugu. Pistatxoa jarraituaz, aterpetxera iritsiko gara, gainaldean Ahüzkiko iturria dugula. Nahi izanez gero eta indarrak soberan baditugu, frontoi ederra daukagu aterpetxearen alboan pilotan aritzeko.

Galzorian dagoen espeziea
Zubereraz Zuberoa, Xiberoa dugu. Xiberotarrek üska deitzen diote euskarari. Zuberoako euskara, xiberotarra, betidanik egiazko euskalkitzat onartua izan da. Euskara ez da ofiziala Iparraldean. Bigarren Mundu Gerra ondorengo urteetan, hizkuntzaren atzerakada izugarria izan zen. Bestalde, Zuberoako biztanleria etengabe gutxitzen eta zahartzen ari da. 1975. urtean 16.247 biztanle ziren, 1982an 15.404, 1990ean 14.377 eta 1999an 13.471. Azken mende honetan 10.000 bizilagun galdu ditu Zuberoak. Bere biztanleria ahularekin, 15 urtez beheitikoen %5ak baizik ez daki euskara. Datu kezkagarriak euskaldun guztiontzat.

Zuberoan azpi euskalkiak badirela onartzen badugu, bi azpi euskalki eta nafarrera hitz egiten direla esan dezakegu. Lehen bi azpi euskalkiak bereizten dituen lerroa, Madalena muinotik hasten da eta Arbailako oihanaren hegoaldeko ertzeraino doa. Muga horrek bereizten ditu iparraldeko eta hego aldeko azpi euskalkiak. Iparraldeko azpi euskalkia ekialdera hedatzen da, Zuberoa ofizialetik kanpo, Eskiula eta ondoko auzo euskaldunak hartuaz. Ipar ekialdeko zuberera ondoko herrietan entzun genezake: Pagola, Urdiñarbe, Altzürüku, Sohuta, Urrustoi-Larrabile, Barkoxe eta Eskiulan. Hegoaldeko zuberera, berriz, ondokoetan: Larraine, Altzai-Altzabeheti-Zunharreta, Montori eta Santa Grazin. Nafarrera edo amikuzera, ipar-mendebaldeko Zuberoan mintzatzen da. Amikuzeko nafarreraren azpi euskalkia, lau herritan hitz egiten da: Domintxine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibai eta Lohitzüne-Oihergin.

Nahiz manexoi -xiberotarrentzat, gainontzeko euskaldunak- oso ulergaitza zaigun euskalki hau, zuberera eta batua ez daude elkarrengandik hain urrun. Lexikoan erdararen eragina nabaria da, batez ere biarnesarena -okzitanieraren dialektoa- eta frantsesarena.

Hona hemen zuberotarrek aholkatzen digutena Ahüzkiko ibilaldia egiterako orduan:
Abiatü beno lehen, aroaren berri har ezazü: 08 92 68 64 zonbakiala deitzez. Ürzoka denboran (ürrieta) edo sühaka sasuan -ürrietaren 15a eta martxoaren ürrentzea artean- ez da konbeni ibilaldi zonbait egitea. Bazterrak xahü etxeki behar dira bai eta kartieleko jenteak errespetatü. Hala, kihilla bat zabaltü ondoan, ez ahatz arrazerratzea, kabaleak ez lotsaraz eta zure ondarkinak zureki arra-ekar etzazü. Hunki jin Xiberoan!

Ahüzkiko Herensuge
Euskal kondairak dioenez, Ahüzki mendian, Azalegiko kobazuloan bizi zen Herensuge. Bere hatsarekin animaliak erakartzen zituen eta ondoren jan, baita pertsonak ere zenbaitetan. Altzai herriko gazte batek pozoitu zuen Herensuge. Herensuge sutan jarri zen eta itsasorantz abiatu zen. Bidean zihoala, Arbailako pagoen goi muturrak moztu zituen isatsarekin bere haserrea erakutsiaz.


Azkenak
Eskolako guraso taldean nola informatu euskara hutsean, erdaldunak haserretu gabe

"No entiendo, en castellano por favor" eta gisakoak ohikoak dira eskolako guraso Whatsapp taldeetan, baina Irungo Txingudi ikastola publikoan euskara hutsean aritzeko modu erraz eta eraginkorra aurkitu dute, behar duenarentzat itzulpen sistema berehalakoa ahalbidetuta.


2025-03-11 | Sustatu
Etorkisuneku 01 jardunaldia 14an, “etorkizunak pentsatzeko euskaratik”

Etorkisuneku 01 izenarekin jardunaldia egingo da martxoaren 14an, datorren ostiralean, Errenterian. Badalabek eta TEKS elkarteak antolatuta "hizkuntzari eta komunitateari lotutako iruditeria eta diskurtsoak berritzeko proposamen bat" izango omen da. Badalaben egoitzan... [+]


Hasi da Errigoraren udaberriko kanpaina

Martxoaren 10etik 26ra izango da udaberriko kanpaina. 'Beste modura, denona de onura' lelopean arituko dira gertuko ekoizpena, banaketa eta kontsumoa babestu eta sustatzeko, ager zonaldean euskara hauspotzen duten bitartean. Apirila amaieratik aurrera jasoko dira... [+]


2025-03-11 | Gedar
Burlatako eta Errekaldeko gaztetxeen defentsan, indarrak batzera deitzen ari dira

Iruñerrian bat egin dute hainbat Gazte Asanbladak, Burlatako Gaztetxearen alde. Etxarriren desalojoa gelditzera deitzeko, bestalde, manifestazio bat antolatu dute Bilbon hilaren 28rako.


Hezkuntzaren merkantilizazioa eta noraezaren aurrean, HezkuntzArtea sortu da!

Ez dakit nondik hasi, egia esan. Ordezkoa naizen heinean –irakaskuntzan ikasturte gutxi batzuk daramatzat lanean– eskola ugari ezagutu ditut Nafarroa, Bizkai eta Araban zehar. Lankide izan ditudan irakasleekin euskal eskolak dituen gabezien inguruan hitz egiten... [+]


EAEko Osasun Saila mediku euskaldun bila

Alberto Martinez Eusko Jaurlaritzako Osasun sailburuak argi dio: ez ditu mediku euskaldunak aurkitzen, eta euskarazko osasun arreta ezin da bermatu mediku egoiliar (formazioan dauden espezialista) gehienak kanpotarrak direlako. Mediku euskaldunak bilatzea perretxikotan joatea... [+]


Martxan dago euskarazko film laburren Laburbira zirkuituaren 22. edizioa

35 film aurkeztu dira lehiaketara eta zortzi aukeratu dituzte ikusgai egoteko Euskal Herriko 51 udalerritan. Euskarazko lanak egiten dituzten sortzaileak eta haiek ekoitzitako film laburrak ezagutaraztea da helburua. Taupa mugimenduak antolatzen du ekimena.


Zilbor-hestea

Gogo eta gorputzaren zilbor-hesteak: bi kate. Bi kate, biak ebaki beharrezkoak: bat gorputzaren bizitzeko, bestea gogoaren askatzeko”. Hala dio Mikel Laboaren kantak; hala izan da belaunaldiz belaunaldi, egun arte.

Gogoan dut nire gurasoak askotan joaten zirela... [+]


Kaleratzeak Stop-ek PSE-EEri leporatu dio EAJren Etxebizitza Legea “puntuz puntu” betetzea

Plataformak "atzerapausotzat" hartu du Eusko Jaurlaritzako Etxebizitza eta Hiri agendako sailburu Denis Itxasok berriki iragarri izana lurzoru urbanizagarrietako etxe babestuen proportzioa %75etik %60ra jaistea. Pradales agintera iritsi zenetik alokairu soziala eskatzen... [+]


Pintaketa faxistak egin dituzte Maulen aldarri feministen aurka

Martxoak 8an egindako pintaketak gainetik margotu dituzte ikur faxistekin Zuberoako hiriburuan. Horren aurrean elkarretaratzera deitu dute, astelehenean.


Haur eskoletan euskarazko ehun plaza gehiago eskainiko ditu Iruñeko Udalak hurrengo ikasturtean

Euskarazko eskaintza handitzeko akordioa erdietsi dute EH Bilduk, PSNk, Geroa Baik eta Zurekin Nafarroak


2025-03-10 | Behe Banda
Kartoizko eta prezintuzko eskultura, ama, ni eta pailazo bat

Behe bandako zutabea bezain erlojuaren aurka prestatzen ditut mozorroak, korrika, aztoratuta, zalantzaz, erretxin, estropezuka eta sarri arrakasta ez erabatekoarekin; adibidez, zutabe hau eta biharko mozorroa. Oraindik ez dakit bietako zein bukatuko dudan lehenago. Baina... [+]


Alemaniako poliziak istiluak eragin ditu M8ko manifestazioan, Palestinaren aldeko mezuengatik

Berlinen martxoaren 8an izandako manifestazioa gogorki erreprimitu du Poliziak. Palestinaren aldeko aldarriak zeramatzaten manifestariek. Agintariek Alemanian arabierazko abestiak eta diskurtsoak debekatu dituzte manifestazioetan, "segurtasun publikoko" arrazoiak direla... [+]


Eguneraketa berriak daude