Ihesi: Ahüzki-ko iturria


2021eko uztailaren 27an
Altzürükura iristeko, Donibane Garazitik Donapaleura doan (D-953) errepidean, Larzabaleko saihesbidea hartuko dugu (D-918). D-147ak Altzürüku herrira eramango gaitu. Herritik 10 kilometrora dago Ahüzki mendia. Bidean, gure arbasoen arrastoak topatuko ditugu, Ithe-ko trikuharria esaterako. Ibarbürüko lepotik ezkerrera hartuaz, Ahüzkiko aterpetxearen albotik hasiko dugu ibilbidea. Bohokortia mendia aurrean dugula, hasierako pausoak errepidez egingo ditugu. Bidea markatuko diguten seinale hori txiki batzuk ikusiko ditugu errepide alboan. Berehala iturrira joateko mendi bidea hartuko dugu ezkerrera. Ahüzkiko iturriko ura, ur sendagarria da, diuretikoa. Honela dio bertako grabatuak: "Bortian Ahüzki hur hunak osoki". Altuera hartzen goazela bistak izugarriak dira, atze aldean Pirinioak elurtuta, Auñamendiko (Anie) gailurra nabarmentzen dela, aurrean Behorlegi, Arbailaleko mendilerroko tontorrik garaiena eta zeru gainean, sai arre izugarriak gertu-gertu. Zertxobait igo ondoren, otadian zehar, beherantz hasiko gara. Ganadu aztarna ugari topatuko dugu bidean. Seinaleak ez galdu. Behe aldean, hiru artzain borda ikusiko ditugu, eskuin aldean Bohokortia mendia eta ezker aldean, harkaitza galanta. Metro gutxi batzuk errepidean egin ondoren, berriz ere bide zidorra hartuko dugu. Pixkanaka, ikuspegi karstikoa »kareharriaren gainean eratzen diren hainbat formazioen multzoa» ematen digun harkaitz arteko gure bidea, baso zoragarrian barneratuko da, Arbailako basoan. Harkaitzek uraren higadura lana jasan dute sima, leize eta antzeko egiturak sortuaz.

Herensugeren basoa

Arbailako basoa ipuinetakoa da, euskal kondairak dioenez (ikus koadroa). 13.000 hektareako baso hau, garrantzi komunitarioko lekuen zerrendan sartua dago. Ez galdu seinalea, basoan harrien gainean pintatua ikusiko dugu horiz, ez kasurik egin gainontzeko koloretako seinaleei. Beherantz dezente jaitsi ondoren, Elzarreko ordokira iritsiko gara.

Elzarre, animalien erreinua

Zelai ederra da Elzarrekoa. Bertan egoten dira ardiak bazkatzen, maiatzetik aurrera belarra goxoagoa baita zonalde baxuagoan. Ardiek bazkatutako belarraren arabera, gasnaren zaporea aldatu egiten da, bertako artzainak azaldu digun moduan. Bertako biztanleen jarduera ekonomiko nagusiak abeltzaintza eta nekazaritza dira. Gazteek, nahiago dute inguruko hirietara alde egitea, bestelako bizimoduaren bila. Biztanle kopurua etengabe jaistea dakar honek. Elzarreko ordokiaren atzeko basoan, oreinen orroa entzuten da. Ehiztariak ere han dabiltza, Patrolean hara eta hona basurde bila, pista zabala baitago ordokira eramango gaituena. Baina ordokia eskuinera dago eta gure ibilbidea ezkerrerantz doa, pistan bertan ikusiko dugu seinalea.

Frontoian lehertu arte

Pixkanaka gorantz, basoan gaude berriz ere, pagadian. Bidetik atera gabe, Istaurdi-pea izeneko artzain bordara iritsiko gara. Bertan egoten dira ardiak maiatza bitarte. Bidea jarraituaz, hurrengo errebueltan alde batera utziko dugu pista nagusi hori. Ezker aldera hartuaz, mendian sartuko gara. Hauxe izango da igo beharko dugun aldaparik gogorrena, ordu laurdeneko gauza. Eta berriz ere Pirinioak aurrez aurre ditugu, zuri-zuri, eta lurrean eguzki loreak eguneko azken eguzki printzak harrapatu nahian dabiltza. Orain aldiz, Bohokortia mendia ezker aldera izango dugu, dagoeneko itzulia egina baitugu. Pistatxoa jarraituaz, aterpetxera iritsiko gara, gainaldean Ahüzkiko iturria dugula. Nahi izanez gero eta indarrak soberan baditugu, frontoi ederra daukagu aterpetxearen alboan pilotan aritzeko.

Galzorian dagoen espeziea
Zubereraz Zuberoa, Xiberoa dugu. Xiberotarrek üska deitzen diote euskarari. Zuberoako euskara, xiberotarra, betidanik egiazko euskalkitzat onartua izan da. Euskara ez da ofiziala Iparraldean. Bigarren Mundu Gerra ondorengo urteetan, hizkuntzaren atzerakada izugarria izan zen. Bestalde, Zuberoako biztanleria etengabe gutxitzen eta zahartzen ari da. 1975. urtean 16.247 biztanle ziren, 1982an 15.404, 1990ean 14.377 eta 1999an 13.471. Azken mende honetan 10.000 bizilagun galdu ditu Zuberoak. Bere biztanleria ahularekin, 15 urtez beheitikoen %5ak baizik ez daki euskara. Datu kezkagarriak euskaldun guztiontzat.

Zuberoan azpi euskalkiak badirela onartzen badugu, bi azpi euskalki eta nafarrera hitz egiten direla esan dezakegu. Lehen bi azpi euskalkiak bereizten dituen lerroa, Madalena muinotik hasten da eta Arbailako oihanaren hegoaldeko ertzeraino doa. Muga horrek bereizten ditu iparraldeko eta hego aldeko azpi euskalkiak. Iparraldeko azpi euskalkia ekialdera hedatzen da, Zuberoa ofizialetik kanpo, Eskiula eta ondoko auzo euskaldunak hartuaz. Ipar ekialdeko zuberera ondoko herrietan entzun genezake: Pagola, Urdiñarbe, Altzürüku, Sohuta, Urrustoi-Larrabile, Barkoxe eta Eskiulan. Hegoaldeko zuberera, berriz, ondokoetan: Larraine, Altzai-Altzabeheti-Zunharreta, Montori eta Santa Grazin. Nafarrera edo amikuzera, ipar-mendebaldeko Zuberoan mintzatzen da. Amikuzeko nafarreraren azpi euskalkia, lau herritan hitz egiten da: Domintxine-Berroeta, Etxarri, Arüe-Ithorrotze-Olhaibai eta Lohitzüne-Oihergin.

Nahiz manexoi -xiberotarrentzat, gainontzeko euskaldunak- oso ulergaitza zaigun euskalki hau, zuberera eta batua ez daude elkarrengandik hain urrun. Lexikoan erdararen eragina nabaria da, batez ere biarnesarena -okzitanieraren dialektoa- eta frantsesarena.

Hona hemen zuberotarrek aholkatzen digutena Ahüzkiko ibilaldia egiterako orduan:
Abiatü beno lehen, aroaren berri har ezazü: 08 92 68 64 zonbakiala deitzez. Ürzoka denboran (ürrieta) edo sühaka sasuan -ürrietaren 15a eta martxoaren ürrentzea artean- ez da konbeni ibilaldi zonbait egitea. Bazterrak xahü etxeki behar dira bai eta kartieleko jenteak errespetatü. Hala, kihilla bat zabaltü ondoan, ez ahatz arrazerratzea, kabaleak ez lotsaraz eta zure ondarkinak zureki arra-ekar etzazü. Hunki jin Xiberoan!

Ahüzkiko Herensuge
Euskal kondairak dioenez, Ahüzki mendian, Azalegiko kobazuloan bizi zen Herensuge. Bere hatsarekin animaliak erakartzen zituen eta ondoren jan, baita pertsonak ere zenbaitetan. Altzai herriko gazte batek pozoitu zuen Herensuge. Herensuge sutan jarri zen eta itsasorantz abiatu zen. Bidean zihoala, Arbailako pagoen goi muturrak moztu zituen isatsarekin bere haserrea erakutsiaz.


ASTEKARIA
2005eko otsailaren 27a
Azoka
Azkenak
2024-12-19 | Leire Ibar
Ia urtebete daramate soldatarik gabe Bilboko ikastetxe bateko langileek, funts putre batek eraikina erosi ondoren

Scientia funts pribatuak Bilboko San Pedro Apostol eskola erosi, eta langileen eskubideak eta hezkuntzaren kalitatea hondatu dituela salatu dute. Bederatzi hilabete daramate langile batzuk soldatarik gabe, eta Eusko Jaurlaritzaren esku-hartze eza kritikatu dute.


Ainubean

Bazen behin kulturaren gordailu bilakatu zen herria. Denboraren poderioz, munduko agintariek kultura adierazpide ororen aurka hartutako neurri murriztaileen erruz, herrien garra, sormena eta irudimena amatatuz joan ziren, emeki-emeki kandela bat bailitzan. Hala ere, herrialde... [+]


Elon Musk gaiXtoa eta egiaren zaintzaileak

Elon Musken presentzia hedabideetan gora doa, suziri baten moduan, Etxe Zuriko lorategian lurreratu ostean. Lortzen ari den botereaz eta influentziaz asaldatuta omen daude beste botere batzuk eta, bere eragina gutxitzeko asmoz, X sarearen kontra kargatu dute. Azken asteetan The... [+]


Mazango auzia: 20 urteko kartzela zigorra jarri diote senar-ohi Dominique Pelicoti eta fiskalak eskaturikoa baino zigor apalagoak beste 50 bortxatzaileentzat

Bortxaketen kasuentzako bideratu daitekeen kartzela zigorrik gorena jarri diote senar-ohi Dominique Pelicoti; eta beste 50 bortxatzaileei dagokionez, guztiak dituzte erruduntzat jo, baina fiskalak galdetzen zuena baino apalagoak dira zigorrak. Hiru hilabetez iraun du Mazango... [+]


2024-12-19 | iametza
Iametzak programatzailea behar du

ARGIAren taldeko kide den Iametza teknologia berriak erabiltzen dituen komunikazio enpresa da.


Hezkuntzako ratioak jaisteko eskaera Nafarroako Legebiltzarrera eramango dute gurasoen plataformek

Sortzen eta Ratioak Jaitsi 0-18 elkarteek Legegintzako Herri Ekimen bitartez egin dute eskakizuna eta alderdi guztiek agerraldia onartu dute. Europar Batasunak Foru Gobernuari ratioak murrizteko egindako gomendioan du oinarria nafar gurasoen aldarrikapenak.


Gasteizko SDA Factoryk ere lantegia itxi eta 55 lagun kaleratuko ditu

B&B Trends lantegiaren jabeak iragarri du hartzekodunen konkurtsoan jarri duela lantegia, "ondare desegonkortasuna" argudiatuta.


2024-12-19 | Gedar
Europan, pentsiodunen %13k jarraitu behar dute lanean

Erretiroa hartu berri dutenen %4,9k uztartu behar dituzte pentsioa eta lanen bat Espainiako Estatuan. Estonian %55 dira.


2024-12-19 | Axier Lopez
Palestinaren askatasunaren aldeko 10 orduko elkarretaratzea egingo dute Lekeition

Israel entitate sionista Palestinan egiten ari den "genozidio eta sarraski terrorista" salatzeko Lekeitioko hainbat eragilek txandakako hamar orduko elkarretaratzea egingo dute abenduaren 28an.


Ernairen kontrako 290.500 euroko isunak indargabetu ala nabarmen apaltzea onartu dute epaileek

Isunak baliogabetzeko helegitea jarri zuten Ernaiko gazteek eta arrazoi eman die epaileak. Naiz-ek eman du epaiaren berri eta ostegun honetan 10:30ean eginen du prentsaurrekoa Ernaik, zehaztapen guztiak plazaratzeko.


2024-12-19 | Julene Flamarique
TikToken karbono-aztarna Greziako urteko emisioa baino handiagoa da, ikerketa baten arabera

Sare sozialik opakoena da TikTok: ez du bere isurketei buruzko daturik argitaratzen. Gainontzeko sare sozialek baino gehiago kutsatzen du. 2030erako "karbono neutral" bilakatzeko konpromisoa hartu duela esana du.


Denboraren harrizko gurpila Iruñeko katedralean

"Pictura est laicorum literatura", utzi zuen Umberto Ecok idatzita, Il nome della rosa eleberrian. Irudien bidez mintzatzen da herria, hitzez baino maizago. Artearen funtzio narratiboa nabarmena da Erdi Aroko irudietan, egungo begiekin zail gerta daitekeen arren haiek... [+]


Sare sozialak
X utzita, nora joko dugu orain?

“eXodoa” gertatzen ari da egunotan sare sozialetan. Erabiltzaile ugarik X plataforma uztea erabaki –Elon Musk enpresariaren eskutik izandako eboluzio “toxikoaz” kokoteraino– eta Mastodon edota Bluesky-ra egin dute jauzi. Proiektu horiei begira... [+]


Eguneraketa berriak daude