Jaime Altunak, Urtxintxa Eskolako arduradunak, euskararen kalitateari buruz hitz egiten dugunean, batez ere, gazteak aipatzen ditugula dio; gazteek ez omen dakite euskaraz ligatzen, haserretzen, adarra jotzen... Hondarribiko sei urteko neskatoa du gogoan Altunak. "Primero cagalero, segundo campeón, tercero marinero, cuarto ladrón" txantxa abestia kantatzen omen zuen. Euskaraz egiten zuen haurrak etxean, eskolan, jolasean eta gaztelaniaz nahiko lan. Adin horretako batzuek abesti hori ere ez zuten ondo ulertzen. Hondarribikoek euskaraz zekiten bakarra hau omen zen: "Pintto pintto pincho de tortilla, pincho de jamón y si no hay tortilla hay melocotón". Altunak argi du: "Euskarak horrelako gauzetarako ez duela balio, euskaraz jolasteko aukerarik ez dagoela esaera haurrekin betetzen da gazteekin baino lehenago". Adin guztietako haur eta gazteekin dute esperientzia Urtxintxa Eskolan, euskara eta aisia uztartuz, 0tik hasi eta 18 urte artekoekin aritzen baitira. Begirale, irakasle eta gurasoekin ere egiten dute lan.

Txiki-txikitatik euskaraz jolasteko gabeziak nabari badituzte ere, 13-14-15 urtekoekin lan egitea oso zaila dela aitortu digu Altunak: "Ez dakizu zein motatako programak erabili eta ez dakit ez ote den komeni gaztelaniaren alde egitea gazte hauen aurrean, alegia: 'el español es muy bonito, teneis que hablar en español...', euskarara salto egingo dute agian", dio barrez. Adinik txarrena da, beraz; gazteak baino haurrak motibatzea errazagoa omen da eta 17-18 urtekoak euskararen balioaz kontzienteago omen dira. Baina kontzientzia behar da euskaraz aritzeko, gozatzeko? Altunak dio beste hizkuntzekin ez dela hori gertatzen, bera ez da hizkuntza eta kontzientzia lotzearen aldekoa, gazteari euskarak ligatzeko balio behar dio, haserretzeko eta kito. Baina euskara aisiaren alorrean hankamotz nabari du Altunak. Modu informalean, lagunartean aritzeko baliabide gehiago ditu gaztelaniak adibidez. Telebistaz, zinearen bidez heltzen zaie gaztelania gazteei, euskaraz ez hainbeste.


Baliabideak urri badira gazteentzat nonbaitetik atera behar. Hiru bide aipatu dizkigu Altunak, gazteek euskararekin gozatzeko aukera gehiago izan dezaten. Hizkuntzarekin jolasteko gaitasuna erabiltzea da lehenengo aukera. Gaitasun hori berreskuratu beharko dela dio Altunak: "Zuzentasunaren kontuarekin gazteek sortzeko, birsortzeko, jolasteko gaitasuna moztu dute, beldurra dute, ez dira ausartzen". Sortzeko ordea, gazteek hizkuntza menperatu behar dutela dio Altunak: "Hizkuntzarekin jolasteko oinarri handia izan behar duzu eta zein punturaino daukate gaurko haur eta gazteek oinarri sendoa?". Aurreko belaunaldiek erabilitako jolas baliabideak berreskuratzea da beste bidea, baina kontuan hartuta gazteen bizimodua desberdina dela, modak daudela eta beti lehengoek ez dutela balio. Jolas abestiak eta antzekoak itzultzea da hirugarren bidea, baina Altuna ez da oso ziur metodo honen baliagarritasunaz: "Batetik, guk itzultzerako eta politak egiterako modaz pasatzen dira batzuetan eta bestetik, haurrek jatorrizkoa entzun badute itzulpenak xarma galtzen du".

Dena dela, Altunak gazteak eta haurrak euskaraz aisian gozatzeko gai izango diren itxaropena ez du galdu, baikor izateko arrazoiak ba omen dira: "Orain dela zortzi-hamar urte euskaraz zekiten haurrek gaztelaniaz jolasten zuten, euskarazko gauza gutxi zuten. Oraingoek hainbat abesti, jolas badakizkite. Haur txikiek handienak entzuten dituzte eta horienak eskatzen dituzte. Amonarriz, Egaña eta Garziak prestatu duten hausnarketaren bidetik, zuzena/ez zuzena kontzeptuei beldurra kentzen badiegu haur eta gazteei, hizkuntza hankaz gora jartzen ikasten badute, aurrera egin dezakegu".


Nerea Jaiok (Busturialdeko eta Lea-Artibaiko hizkuntza normalkuntzarako aholkulariak) ezagutzen ditu Bizkaiko kostako eskualde horretako haur eta gazteak eta haien gorabeherak kontatu dizkigu.

Lea-Artibain (Gernikaraino) gazteek egiten duten euskara bizia da eta nabarmen igartzen omen da gazteen artean indartsu dagoela. Ez da gauza bera gertatzen kostako Bermeo eta Mundaka herrietan. Azken datuen arabera, erabilerak behera egin du eta gaztelania nagusitu da. Lea-Artibain euskara da nagusi. Eskualde horretan gazteek darabilten euskarak ezaugarri hauek ditu:

- Herri hizkeran berba egiten dute euren artean, euskalkia erabiltzen dute, baina jasoa barik. Eskolan horrela hitz egiten dute, pasilloetan ere bai... baita idatziz sms-ak bidaltzerakoan ere.
- Euskara batua darabilte idazteko eta maila oso ona daukate.
- Ahozko era jasoan uste du Jaiok arazoa dagoela: "Ikasgelan gaiak aurkezteko esanda, ahoz jasoan aritzeko lanak dituzte. Herriko hizkerak bere doinua, azentua dauka eta hori dena euskara jasora pasatu eta doinuagatik, azentuagatik... galduta sentitzen dira. Hain ondo berba egiten duten gazteek ere jasoan hasten direnean, jarioa, etorria galtzen dute. Asko ahalegintzen badira lortzen dute, baina beti ere berena galduta". Salto handia dago nonbait ikasleek berba egiten dutenetik euskara jasora.

EGAko azterketan ikasle oso onek ere arazoak izan omen dituzte. Ahozkoa batuan egiteko eskatu eta euskararekin oso ondo moldatzen diren ikasle batzuek ezin asmatu.

- Gaztelaniaz ez dute oso ondo hitz egiten eta badute horren konplejua.

Nerea Jaiok Lea-Artibai eskualdeko gazteen gabeziak laburbildu dizkigu:

- Euskara jasoa erabiltzen ikasi behar dute, baina daukatena galdu gabe.
- Herriko hizkera eta hizkuntza akatsak bereizten jakin behar dute.
- Badira eskualdean berezko hainbat esamolde, berba, irain... baina galtzen ari dira. Hedabideetan, gazteentzat egindako programetan, ez dituzte horrelakoak entzuten. Gipuzkoa aldekoak bai: "neska katxarroa"... baina "neska peazoa" ez da entzuten. Ez dute entzuten eta ondorioz ez dute erabiltzen. Erabili gabe galtzen ari dira eta horregatik ari dira bertako esaera eta gainerakoen bildumak osatzen.
- Gaztelaniatik hartuta sortzen dituzte hitz edo esamoldeak. Gaztelaniazko "raya" "arraia" da beraientzat. Gaztelaniazkoak hartzen dituzte uste dutelako berenek ez dutela prestigiorik (ez direlako inon agertzen).


Zumadi eskolako Lurdes Larreta zuzendariak eta Agustin Amiano euskara normalkuntzarako arduradun teknikoak esan digute hori. Ikasle denak hitz egiten dute euskaraz »12 urte arteko 100 inguru», salbuespenik gabe. Euskara jatorra, bizi-bizia, sanoa, aberatsa, etxekoa darabilte. Eskolan, etxean, kalean erabiltzen dute. Euskara badakite eta dakitena ona da. Hala ere, zortzi urte daramatzate euskararen gaia lantzen. Larretak hitz gutxitan laburbildu digu helburua zein den: "Lehengoari eutsi, zaindu, baloratu eta gero, euskara jaso horren jabe egin". Amianok zera gehitu dio horri: "Dagoenetik ez dugu ezer kendu nahi". Helburua lortzeko ordea, bitartekoak jarri behar eta eskola orduetan egiten duten hainbat ariketa aipatu digute. Ipuinak zein antzerki lanak irakurri eta ikasten dituzte, euskara batuan denak ere. Ikasleek batuan irakurritakoa beren hizkerara moldatu beharko dute, hasieran irakaslearen laguntzarekin eta gero laguntzarik gabe. Alegia, "nik hau erosi dut" irakurri eta "nik hau eosiet" esaten ikasi behar dute. Batuan irakurritakoa etxeko hizkeran azalduko dute gelakideen aurrean, beste maila bateko ikaskideen aurrean edota gurasoen aurrean. Ahozkotasunari garrantzia handia eman diote Zumadi eskolan, jarioa landu behar da, jendaurrean hitz egiten jakin behar da. Amezketako eskolako bi irakasleek arantzatxoa ere aipatu digute: hitanoaren galera. Mutilek beraien artean txiki-txikitatik egiten dute hika, baina neskek ez beraien artean eta ezta mutilei ere. Mutilak hikako forma traketsak erabiltzen ere hasi dira, hala nola, esaldi subordinatuetan hika erabiltzen. Batua, jasoa, hitanoa, herriko hizkera... hizkeraren aldaera mordoaren artean nahasmena sortzeko arriskua dagoela badakite irakasleek eta duela gutxi hainbat erabaki hartu dute bakoitzaren erabilera esparruari dagokionez:

- Euskara jasoaren erabilera: egoera bereziak sortuko dituzte ikasleek ahozko euskara jasoa erabili dezaten. Ikasgaietako hainbat testu mota aukeratuko dute horretarako. Irakasleak euskara jasoan arituko dira azalpen orokorrak emateko eta egoera informaletan bat-batekotasunari lekua utziko diote.
- Hikako jasoa: idatzietan eta irakurgaietan erabiliko dute. Beraien artean hika erabiltzea bultzatuko da, baina irakasleei zuka egingo diote ikasleek. Irakasleek berriz, hika egin ahal izango diete hainbat egoeretan, beti ere, bi aldeak eroso sentitzen badira.


Axular institutuko gazteez ari gara, 12 eta 18 urte artekoez. 380 ikasle dira, denak D ereduan ari dira ikasten, baina Gotzon Bilbao eta Ramon Garate irakasleek aitortu dutenez, ikasleek barneratuta dute ez dutela hain ondo hitz egiten euskaraz. Esate baterako, lekeitiar gazteekin alderatzen dute euren burua eta ez omen dute berdin hitz egiten. Bilbao irakasleak esan digunez, euskara maila ona dute, beraiek uste baino hobea; hori bai, idatziz hobeto moldatzen dira ahozkoan baino. Batuan hitz egiten dute eskolan, irakasle guztiak ez dira bizkaitarrak eta bizkaiera batua landu gabe daukate.

Ikasleak euskara batuan aritzen direla esan dugu. Alabaina, zoritxarrez, erabileraren maiztasun kontuak aipatu behar hemen. Santurtzin euskara entzutea da arraroa. Axularko ikasleak ez dira bereziak eta hauek ere gaztelaniaz egiten dute kalean, etxean eta baita eskolan ere. Guraso batzuek gehiegi pentsatu gabe matrikulatzen dituzte D ereduan haurrak eta motibazio gutxi izaten omen dute ikasle horiek euskaraz aritzeko. Motibaziorik ez eta inguruak ere, motibatzeko laguntza handirik ez die ematen. Ikasle zaharrenak ohartzen omen dira euskaraz egiteak duen garrantziaz. Ikasle ohiek kalean topatutako irakasleari euskaraz egiten diote.

Urtxintxa Eskolaren izenean hitz egin digun Jaime Altunak aipatu du lehenxeago kontzientzia eta hizkuntzaren erabileraren arteko loturaren zalantza. Haurrak, gazteak euskararen balioaz jabetu behar du hizkuntza hori erabiltzeko? Daukan euskara maila daukala ere, ezin gozatu euskararekin?