Aurten Nafarroan gertatu diren gauzen artean, bi ekarri nahi nituzke oraingo honetan gogora eta, batez ere, haiekin loturiko erantzun pare bat. Hauxe da lehena: Iruñeko Udalak euskal literaturari buruzko erakusketa bat, Pamiela argitaletxeak antolaturikoa, debekatu zuen. Honetaz galdeturik, Kultur zinegotziak, azalpen gehiagorekin batera, aipatu zuen bazegoela "mila zortziehun eta ez dakit noizko mapa bat…". Ez-dakit-noizko mapa hori Bonaparteren 1863ko mapa zen, baina iduri du gure Kultur zinegotziak ez zuela horren berri.

Bigarren gertakariak badu zerikusirik Nafarroako Unibertsitate pribatua argitaratzen hasi den nafar literaturaren historia batekin. Lehen emaitzak kaleratuta, euskal idazleak kontuan hartu ez izana kritikatu zitzaien egileei, eta hauxe harriturik eskaini zuten erantzun xaloa: historia hau idatzi dutenek ez dakite euskaraz.

Alde batetik, Bonaparteren mapa arrotza egiten zitzaion Iruñeko zinegotziari, Kultur arduradun horren kulturan ez zegoen dokumentu horretarako tokirik. Bertze aldetik, goi-mailako kultura ordezkatu nahi duen, ordezkatu beharko lukeen erakunde batean ez omen dago euskaraz dakienik, baina horrek, nonbait, ez du eragozpen larririk sortzen. Nafar literaturan euskarazkoa ez sartzea ez baita, antza, akats txiki bat baizik. Ildo beretik doaz, nire ustez, bi jarrerak, biek agerian uzten baitute hainbaten ikuspegitik zein den euskararen tokia Nafarroan.

Nafar kulturaren definizio ofizialean, arestian aipaturiko bi erantzunetatik usnatzen ahal den definizioan, euskara soberazko osagai bat da, kabitu ez baina, hala ere, hor dagoena, modu batean edo bertzean beti gehiegikeriarekin loturikoa. Zentzu onean, euskarak aberasten gaitu, irabaztea espero ez genuen dirua bezala, edota edertzen gaitu, tarta baten gainean kokatzen den gingaren moduan; zentzu txarrean, euskarak desitxuratu eta munstrokeriara hurbiltzen gaitu, hirugarren titipunta baten antzera. Gure artean dago, baina ez luke egon behar. Barnean egonik, kanpokoa da. Nafarroaren ikuspegi ofizialean euskarazko kulturak zein leku hartzen duen azaltzeko logika suplementario batera jo behar dugu, nahitaez: kultura hori ez baita nafar kultura, Nafarroan egiten den euskal kultura baizik.

Hortaz, nafar kulturaz ongi jantziriko nafar hiritarra izateko ez da zertan jakin ezer Bonapartez edota haren mapaz; ondorioz, Nafarroan euskarazko idazleak badira ere, ez dira zertan nafar literaturaren historian sartu. Euskara eta euskararekiko guztia nafar lurraldeetan suertatu diren gehiegizko fenomenoak dira, gure artean daudenak gure artekoak guztiz izan gabe, gure gorputzari itsatsiriko atal arrotza, gure arrazoiari gaineraturiko suplemento zamaduna. Izan ere, nafar oso-osoak izan gaitezke, izaten gara, haiek gabe. Hortik, nafar literaturaren historiaren egileen harridura: nola jakin euskarazko literatura ere kontuan hartu beharrekoa zela? Hortik, zinegotziaren ezjakintasun erakuspen lotsagabea: euskararen historia eta haren dokumentuak ezagutu behar al dira? Behar ez; ahal da, nahi izaten bada eta beti ere gehigarri gisa.

Deskribaturiko logika hori, bistan da, apurtu behar dugu. "La cultura en Navarra se hace en castellano", zioen filologo batek »ez dut izena aipatuko» Diario de Navarran, iritzi-artikulu batean. Askoren lanari esker, esaldi horretan laburbiltzen den logika hasi da eta ari da aspalditik apurtzen, baina egia da, aldi berean, ideia horiek sinesten dituztenek badutela oraindik eragin handia gure eskualde honetan. Beharbada, euskara arrotza izatera kondenatzen duen pentsamolde hori ez da inoiz desagertuko. Baina nahikoa izaten ahal da, nik uste, haren defendatzaileen planeta gero eta txikiago, gero eta bakartiago izan dadin.