Ernest Hemingway (1899-1961) FBIz trufatu zen espioia bezala deskribatzen du Guillermo Calleja idazleak. Hemingway idazle bizizaletzat jotzen du eta »balizko espioitza fantastiko baten aitzakian» AEBko zerbitzu sekretuak limurtu zituela dio. Ordainetan, bere arrain-ontziaren gasolina musutruk eskuratzen zuen. Alberto Barandiaran idazleak bestela idatzi du Gaizkileen faktoria liburuan. Ernest Hemingwayk Kuban euskaldunekin izan zuen harremana eta elkarrekin burutu bide zuten espioitza du hizpide: "Nire liburua kronika nobelatua da. Liburuaren oinarria benetakoa da, hala ere. Datu errealak eta nire ekarpenak argi bereizten saiatu nintzen. Alegia, Hemingwayk »hainbat euskaldunen laguntzaz» bere barkua erabili zuela AEBrentzat espioitza lanak egiteko", azaldu digu kazetari nafarrak.

Euskal Herrian ez da orain gutxi arte jakin Hemingway AEBko agente sekretua izan zela eta urpekari naziak Kuban zelatatu zituela. Iparramerikarrentzat gauza ezagunagoa zen, ordea. Garai hartan CIA ez zen existitzen, aldiz, FBI oso indartsua zen. Hemingway idazlea, Pako Garai, Juan Duñabeitia, Patxi Ibarluzea eta Andres Untzain euskaldunak, besteak beste, AEBko zerbitzu sekretuentzat aritu bide ziren.

Alberto Barandiaranek Espainiako gerra zibilaren ostean Hemingway idazleak euskaldunekin izan zituen harremanak kontatzeko asmoz idatzi zuen liburua. Kazetari iruindarrak ez zekien espioitza egin zuenik ere. Hemingway-en espioitza lanak kasualitatez ezagutu zituen: "Euskaldunen artean denetarikoak zeuden Kuban. Gudari nazionalistak eta errepublikarrak. Pilotariak, bestalde. Nik ez dut jakin beren kabuz edo euskal instituzioren batek eskatuta kolaboratu ote zuten AEBko zerbitzu sekretuekin. Nire susmoa da ez zirela haien kabuz bakarrik ari, baina ezin dut baieztatu, ezta ukatu ere. Baliteke Eusko Jaurlaritzaren eta FBIren artean kontaktuak izatea, baina nik ez dut dokumenturik aurkitu".

Jose Antonio Agirre eta FBIren arteko harremana benetakoa izan zela esan dugu arestian. Barandiaranen ustez, ordea, errealitatea ez da inoiz kontatuko: "EAJk ez zuen kontatu eta ez du kontatuko. Ez zaio interesatzen. Gainera, espioitzan parte hartu zuten gero eta agente gutxiago gelditzen da, hiltzen ari dira. Gai hauen inguruan isiltasun paktu moduko bat dago". Bere aburuz, errealitatea ezagutzeko modu bakarra FBIren artxibo sekretuetan arakatzea litzateke.

Kuban zerbitzu sekretu iparramerikarrentzat zein lan mota egin zen zehazki jakitea zaila bada ere, Gaizkileen faktoria liburuak jakingura piztu zion Edorta Jimenez idazle mundakarrari. Bi urte eskaini zizkion ikertzeari eta Hemingway eta euskaldunak zerbitzu sekretuetan liburua ondu du: "Zerbitzu sekretuen inguruan geratutakoa mentura moduko bat da. Euskaldunok ez daukagu gure imajinarioan espioitza edota antzekorik. Guk espioitza agente amerikarren edota britainiarren historian kokatu ohi ditugu. Txikitan komikiak edo tebeoak irakurriz elikatu genuen gure burua...".

Espioitza irudimen handiko gaia izan da beti Edorta Jimenezentzat, ia-ia fantastikoa. Baita batzuetan fikziozkoa ere. Horrek erakarri zuen bereziki. Edortak ez du deus fikzionatu, ordea. Kuban zeuden erbesteko euskaldunen gogoak eta asmoak aztertu ditu. Bere ustez, liburua II. Mundu Gerran zentratuta dago eta ez du inongo misteriorik. Liburuaren berrikuntza nagusia egileak aztertutako pertsonen aurrekariak dira. Liburua euskal erbesteratuen kronikatzat jotzen du idazleak. Jesus Galindezen bizitza ere aipatzen du: "Nire liburuak beste Galindez bat erakusten du, gaztarokoa. Beste inork ez du garai hori aztertu. Nik berealdikotzat jotzen dut, ordea".

Liburuaren azken partean, AEBk Francoren alde egin zutela kontatzen du Edorta Jimenezek. AEBak bi aldeekin jolastu zuela uste du berak: "Iparramerikarrek beti egin dute hori. Inperioak kanpoko edozein gerra zelatatzeko premia dauka, beste estatuen nondik norakoak kontrolatzeko. Batek daki ez ote diren oraintxe Al Quaedarekin negoziatzen ari", aditzera eman digu Edortak.

Espioi baten antzera sentitu ez ote den itaundu diogu idazleari: "Horrelako zerbait badago beti. Datuak bilatzea detektibe lana egitea da eta askorentzat susmagarri bihurtzen zara. Kubara eta AEBra joan nintzen eta susmagarri gisa ikusi dut nire burua. Azkenean sentipen hori izan dut. Baina ni ez naiz espioia, eh!".

Liburuaren ikerketa inportanteetako bat Hemingway Madrilen espioitzan aritu ote zen aztertzea izan da. «Liburu honetan dena da egiazkoa, esaldi bat izan ezik. Galindezek eta Hemingwayek Madrilen elkar ikusi ote zuten zalantzan jartzen da. Ni, ordea, baiezkoan nago», dio Jimenezek. Gertakari asko geratu da historian argitu gabe eta are gehiago sekretupekoak badira. Eskuarki gertakari hauek 40 urtetara kontatzen direla esan dugu. 40 urte luze joan dira historiako pasarte hauek gertatu zirenetik, baina gauza asko dago oraindik argitzeko.

Esan bezala, ziur espioiak gure artean ari direla. Artean, hainbat idazlek, errealitatea iritsi ezinik, fikzioa egiteko tentazioari heltzen dio. Gertatu denaren susmoak izaten dituzte, puzzle osoa ezin osaturik ordea, espioitza literatura bihurtzen dute. Hala ere, izan dira espioitzan jardundako idazleak: Koldo Mitxelena eta Andima Ibiñagabeitia, adibidez.