Arabako iraganbidea irekiz, Gipuzkoako hego-mendebaldeko muturrean dago Leintz Gatzaga, Debagoiena bailara gainetik menperatu eta zaintzen duela, halaber. Bailararen izaera industrialik gabe, Leintz Gatzagak nekazaritza kutsua mantentzen jakin du, orografia menditsuan eta naturarekin harreman zuzenean. Aizkorri eta Anboto mendikateak alde banatan ditu. Hegoaldean, berriz, Arabako lautada, paisaia aberats eta ezberdina osatuz.

Herriak inguruko mendiak ditu jatorri, neolitiko garaiko megalitoen eremua, hain zuzen. Oraindik mantentzen dituen ezaugarri arkitektonikoekin, ezin ukatu Erdi Aroko herria denik. 1331. urtean lortu zuen Hiri Gutuna Alfontso XI.a Gaztelako erregearen eskutik. 1374az geroztik, Oñatiko Gebara kondea egin zen herri osoaren jabe, gatzaren ustiapenak ematen zion garrantzi eta botereari etekina ateratzeko. 120 urte luze iraun zuen kondearen menpe, 1496an Gipuzkoako Batzar Nagusietan eserlekua berreskuratu zuen arte. Ordura arte gatzagarren eta kondearen arteko liskarrak etengabeak izan ziren, ugari baitziren Gebararen lege-hausteak.

1495. urtean herrian pairatu zen izurritea ezabatzeko egindako sua sute bihurtu zen, eta eraikuntza guztiak suntsitu zituen. Geroztik hartu zuen gaur egun duen itxura.


Leintz Gatzagako auzoetan baserri dotoreak badaude ere, herri barneak deitzen du bisitariaren arreta. Hiru kale paralelo daude eta hauek iragan ondoren, beste kale bat. Herri barnea inguratuz, garai bateko harresi sendoaren aztarnak daude ikusgai oraindik. Leintz Gatzagak hasieratik izan zuen harresia, eta jatorrian herrira sartzeko zazpi ate bazituen, egun bost besterik ez dira geratzen. Aterik handienak Gaztela Leongo armarria dauka gainean. Lehenago ate guztiek Ama Birjina eta santuen irudiak zituzten arren, egun bakar batek du Ama Birjinaren eskultura.

Edozein atetik sartuta, oinetxe, jauregi eta ate dotoreak dituzten etxeak ikusiko ditugu. Erdiko kalean barroko estiloko Garro jauregia dago, XVII. mendekoa. Oñatiko kondearen gotorlekua zegoen orubean, aldiz, Elexalde familiak XVII. mendean eraiki zuen jauregi errenazentista. Egun kultur etxea dena, Soran jauregia dugu, bere kantoietako batean armarri dotorea erakusten duena, hain zuzen. Gatzagarrek, aldiz, "Indianokoa" deitzen diote hasieran bi dorre zituen Soran jauregi honi. Bertan ostatu hartzen zuten errege-erreginaren segizioek, Leintz Gatzagatik igarotzen zirenean. Tamalez, bi dorreak Nafarroara eraman zituen jauregiaren jabeetako batek, han berriro berreraikitzeko asmoz. Jauregi hauek guztiak baino zaharragoa San Milan eliza dugu, XIV. mendekoa. Hala ere, jatorrizko eraikinak bi aldiz hartu zuen su, eta lau horma nagusiak besterik ez ziren zutik geratu.

Eraikin hauen guztien erdian, hara ospetsua den 12 tutuko iturri berezia, "As de copas" deiturikoa. Beheragoko plaza aisialdi eta atsedenerako prestatuta dago, turismo bulegoa, frontoi estalia baina librea eta udaletxea dituela. Udaletxearen aurrealdean armarri koloretsua ageri da: atzaparretan dorlak dituen arranoa, eta zintzilik ageri den bildotsa.


Ugari dira Leintz Gatzagak naturaz gozatzeko eta kirola egiteko eskaintzen dizkigun mendi ibilaldi eta txangoak, Aitzorrotzerako edota Degurixarako irteerak, esaterako. Baina Turismo Bulegoak espreski haurrengan pentsatuz prestatutako bi ibilaldi aipatuko ditugu hemen, Hiruerreketa eta Isuskitzako txangoak. Biak balizatuta daude eta ez dute aparteko zailtasunik. Lehenak Deba ibaiaren sorburua ezagutzeko parada emango digu. Herritik edo Gatz Museotik hasita, pagadi ederrak zeharkatuz Hiruerreketa izeneko tokira hurbilduko gara. Izenak adierazten duenez, hemen biltzen dira Urkitza, Uzetakoaitza eta Deba errekak. Bueltako bidean Tantaduiko hariztia, San Juan Zaharreko karobia eta Santiagorako erromesei ostatua ematen zien Dorletako Santutegia bisitatuko ditugu. Zeharkatuko ditugun baso gehienak herriarenak dira, Leintz Gatzaga baita Gipuzkoako herri-lur gehien duen herria.

Bigarren txangoak Isuskitza mendiko hego magaletik Arabaraino eramango gaitu, Landa aldera Maltzagako trenbide zaharraren bidea jarraituz. Arlaban mendatea gaindituko dugu, leku eder asko ezagutuz. Eguraldi ona izanez gero, aukera izango dugu urrunean Bizkaiko kosta ikusteko. Turismo Bulegoan eskatuz gero, bi txango hauek gidatuta egin daitezke, bidean topatuko ditugun ezaugarri bakoitzak hobeto barnera ditzagun.

Bestalde, Leintz Gatzagan hiru atsedenleku ditugu, eguneko nekearen ondoren indarberritzeko edota bazkaltzeko: Bengoerreka, Iturritxueta eta Pagoederreko guneak. Eguzkipean bazkaltzeko leku aproposa da Dorleta Santutegiko kanpa ere.