Ortillopitz da Sarako biztanlerik zaharrenetakoa. Joanes d'Ortillopitzek 1660an ekarri zuen mundura, harriz, haritzez eta gaztainez egina. Harria berea du baserriak, Larruneko harria. Lurrean zegoen lehen, eta aspaldian tente dago haritz zutabe handien tartean. Eta haritzak balio ez duen lekuan, ateetan, eskailera azpitan, leihoetan, gaztainak laguntzen dio. Seiehun eta hogei zuhaitz denera, eta milioika harri, etxe bakarra egiteko. Ederra da aurpegiz aurpegi begira jarriz gero.

Aurpegi, benetan, eguzkiak ematen dio Ortillopitzi. Orain dela lauzpabost mendeko etxe denak bezala ekialdera so baitago. Etxeak edo baserriak ekialderantz zuzentzeko bi arrazoi zeuden: fatxadako leiho handiek eguzkiari gonbita luzatzen zieten, eta bizkarra ematen zitzaion itsasotik zetorkeen aro zakarrari. Etxeak egiterakoan teoria hura baliatzen zen XVII. mendean; Ortillopitz ez da ezberdina.

Euskal Herriko etxea izateaz gainera Ortillopitzen berezitasunak Lapurdiko etxe klasearenak dira. Fatxada ebaki erditik eta simetrikoa du bi aldetara, eta goitik beherako egurrezko egiturak agerian ditu. Euskal Herrikoa, Lapurdikoa, eta Sarakoa dudarik gabe. Kontrabandisten herrian harginak ere malezia zainetan. Pikardia hori antzematen zaio Ortillopitzi, balkoi aldean etxearen fatxadak zerbait kanpora egiten baitu, hutsa, zentimetro batzuk, baina kanpora. Eta kanporako horri esker goiko estaia behekoa baino handiagoa da azaleraz, espazioz. Eta garai hartan etxearen zerga lurreko azaleraren araberakoa izaten zen. Ez goiko estaiaren azaleraren araberakoa. Bazekien harginak nola atera babak eltzetik.

Baina hargina baino etxekoandrea seguruago jardungo zen babak lekatik ateratzen, edo artoa aletzen, edo berdin garia irabiatzen. Eta lorioa zen horretarako leku aproposa. Lorioan iragaten zen eguna, eta Ortillopitzen lorioa harri losaz egina da. Harrizkoa du, ataritik aurrera maila bat gora egin, eta ezkaratza ere. Familia diruduna zenaren seinale. Poltsiko arina zutenek lorioa, ezkaratza, eta lehen estaia lurrezkoa izaten zuten. Lurra bera, alegia. Ortillopitzen nagusiak aberatsak ziren, ordea.

Aberatsak abereak bere, eta abereen gela ukuilua. Ortillopitzeko ukuilutik zaldiak, behiak eta idiak pasa ziren. Oraindik ere han daude askak, garai bateko gurdiak, eta uztarriak, museorako bezala. Zerria ere izaten zen Ortillopitzen, baina zerria ukuiluan baino gazi kutxan nahiago, eta ukuiluaren ondoan xaia dago gazi kutxa eta guzti. Lastima, hutsa. Xaia, baina, abereak baino gehiago edaria gordetzeko erabiltzen zen. Izan ere xaiak murru lodiak ditu lau aldetara eta 350 urtean ez zaio tenperaturarik aldatu: 15 gradu. Edaria sagardoa izaten zen. Ortillopitzen hemezortzi hektareatatik hamabi sagarrondoenak ziren eta sagardo asko egiten zen ukuilu atzeko dolare berezian. Izan ere, arrantzaleak bakailao arrantzara eta bale ehizara Ternuara joaten zirenean trukerako txanpona zuten sagardoa. Indioei barrikak trukatuz egiten zuten tratua. Sagardoa eraman eta bakailaoa ekarri. Oraindik ere zintzilik dago xaian bakailao lehor gatzatu bat. Han gordetzen ziren urtean zehar jan eta edan beharreko denak. Denak, okasiotarako janari preziatuen haiek izan ezik. Goxo eta berexi haiek, eskailerapean.

Eskaileratan gora eginez bigarren estaira igotzen da. Eskailerek ere badute beren xarma: garai batean sagardo barrika izandako egur xafla fosilduak jarriak ditu ertz batean heldu leku bezala, goitik beherakoan amona laprast egin eta erori ez zedin. Baina lastima litzateke eskaileretan denbora gehiegi pasatuagatik sukaldea ikusi gabe gelditzea. Sukaldea zen garai batean etxeko gelarik maiteena, eta oraindik ere berak ditu gordetzen bitxikeriarik gehien.

Eskailerak igo eta ekialdera egin behar da sukaldera sartzeko. Beroa behar zuen sukaldeak, goxoa, eta ekialdeak ematen zuen hori. Zabala da, arratsean, beilan, familia guzia elkartzeko modukoa. Aitzinean tximinia handia, eta ondoan ogia egiteko labea. Arraska ez da gaurkoa, baina dutxa da berezia. Lurrean harri losa karratu bat, aurrean paretatik kanporantz zulo bat uraren ihesbide, horixe zen XVII. mendeko dutxa. Ez itxitura, ez ur, ez ezer, baina dutxa. Jakina, sukaldea etxeko gelarik beroena zen, tximinia ez urrun, orduan sutan ura berotu, harriaren gainean jarri norbera eta burutik behera ur hori isuriz dutxatzen zen bakoitza sukalde erdian. Ura zuloan barrena eskapatzen zen etxeko paretatik kanpora. Baina aberatsenek ere ez baitzuten deusik alferrik galtzen, arraskako eta dutxako uren isur lekuaren azpian marmita bat zegoen. Marmita hartan tantaz tanta pilatutako urarekin ureztatzen zen baratzea. Baina baratzera alde egin aurretik sukaldeko zizailua aipatu gabe ezin da utzi. Euskal sukaldeetako altzari klasikoa, zizailua, tximiniako berotasunari begira dagoen banku zabala da. Bizkar aldea betea du, atzeko leihotik zetorkeen freskurari bidea moztu, eta aurreko berotasuna bueltan bidaliz bizkarrak berotzeko. Familia guztia sukaldean biltzen zenean arratsean, nagusi zahar eta gaztea esertzen ziren zizailuan. Otorduak ere han egiten zituzten bankura plegatutako taula bat askatu eta perpendikularrean lotuz mahaia osatuz. Dena tximiniako berotasunean. Eta tximinia pizturik mantentzeko ekialderanzko leihoa bitan zatitua dago. Beheko kontra bentana ia egun osoan itxia, eta goiko txikia zabalik, argiari atea zabalduz eta suari hauspoa emanez. Sukaldeko azken sekretuak, zintzilikario bat balearen koipearekin argia egiten zuena, artzainek hitz egiteko txalaparta, kaikua, danbolina, eta ogia xigortzeko tresna berezi bat dira. XVII. mendean ere ogia xigortzekoa alajaina! Ona edo txarra ote zen ezin jakin, marka komertzialen izenik ez du agerian.

Sukaldetik mendebaldera egiten duen kuluarrean, hiru logelatarako bidea dago. Hiruak ere antzerakoak dira. Sukaldetik gertueneko logela nagusi zaharrarena zen, beroena. Hurrengoa, nagusi gaztearena, epelxeagoa. Eta azkena, hotzena, hirugarren belaunaldiarena. Logela denetan gaurko literen itxurako ohea dago, somierrak sokaz lotuak. Oheak txikiak dira, ez baitzen lo etzanik egiten, erdi eseri erdi kuxkurtuan baizik. Postura etzana hilotzarena zen. Postura kuxkur hartan, kortinak ixten ziren goitik behera, bestela hotza sartzen zen kanpotik. Aipagarriena, agian, hirugarren logelan leihoaren azpian ezkutuan dagoen zulo txikia da. Kabi moduko bat harrizko paretan. Ondare bereziak hantxe gordetzen ziren. Harrizko paretan egoteak sute bat egonda ere erreko ez zenaren segurantzia eskaintzen zuen. Bazekiten zerbait ordurako.

Handik gora, ganbara dago, uzten gordelekua. Bazkak ez ziren ganbaran sartzen, suteei beldur handia zitzaien eta kanpoan edukitzen ziren metatan. Ez zuen asko jakingo bazkak ganbarara sartu nahi ez eta baserria erreko ote zen beldur zenak XXI. mendean oraindik ere zutik egongo zenik.