«Julio Cortazarren jatorria Gernikan dago, Usparitxa izeneko baserrian". Hau esaten duenak Lisardo Santorini deitzen dela dio, Argentinako Corrientes probintziakoa eta ingeniari topografikoa dela, edo horrelako zerbait; edozein kasutan, guretzat beti lauso geratzen den holako titulu baten aipuaz apaintzen du bere burua ezezagunen aurrean aurkezten denean. Guri ere hala aurkeztu zitzaigun, jada ez naiz gogoratzen lehengo jazz emanaldian edo CELL etxean (Centro de Estudios Literarios Latinoamericanos) irekiera ofizialaren ekitaldia bukatu eta gero. Adiskideak eta biok elkarri begiratu diogu. Muxikako auzoa den Usparitzaz ari da, agian, Usparitza Gernika ondoan baita. Zortzi mila kilometrotik ikusita, Usparitxa Gernikako baserri bat dela esateak ez dirudi oker handia, are gutxiago gaztelaniaz "baserria" hitzak har dezakeen adiera kontuan hartzen badugu.

Gainera gu ez gaude zehaztasun geografiko askotarako, teknologiaren matazan ia itota baizik, lotzen ez diren konexioen, galtzen diren kaseteen, une kritikoan deskargatzen diren baterien, mozten diren deien eta abarren oihan baten erdian. "Maga aurkituko al zuen?" hasten da Rayuela »hori bada hasiera, bederen, horrelako xehetasunak beti erlatiboak baitira idazlan honetan», Cortazarren nobelarik famatuena. Guk ere makina bat aldiz egin behar izan genuen galdera hori: "M. egongo al da?", gure Maga partikularra, lepo ingurua tinkotzen digun kablea laxatzera noiz etorriko zain, esperantzaz. Cortazar bera gutaz harro egongo litzateke, agian; gurekin etorriko zen tekila baten eske, eta ez munstro teknologikoa menderatzen uste duen izaki askietsi horietako batekin. Baina ez gaitezen harroputzak izan. Horixe bera pentsatu du, hain segur, hemendik ibiltzen den kazetari, hizlari eta ikusle bakoitzak, eta beharbada »hipotesirik baikorrena», halaxe izan da, eta nork bere neurriko Cortazar eduki du tragokide.

Hala ere, badaezpada, galdetu diogu Lisardori nola dakien hain seguru Cortazarren jatorriaren berri zehatz hori, eta, noski, bere historia entzun behar izan dugu, eguzki beteko Guadalajarako plazatxoren bateko tabernan. Lisardok dio berak betetzen duela posiziorik bakan eta bereziena Cortazarrologiaren (dei diezaiogun horrela maisuaren lana aztertzeaz eta goresteaz arduratzen direnek sorturiko jakintzari) barruan; izan ere, bera omen da horretaz arduratu den bakarra, serio arduratu, alegia. Artxiboak, elizak eta herri apartatuak korritu omen ditu, arazo eskertxarreko hori argitzearen kariaz. Eskertxarreko? Ez dugu oso ongi ulertu. Bai, argitu digu, Julio Cortazarrek ez zuen ezer jakin nahi izan bere aitaz, honek familia abandonatu baitzuen Juliok lau bat urte zituelarik, bera ama eta arrebarekin utzirik. Lisardok egin dituen azterketen arabera Cortazarren aitak tango dantzari porteño batekin egin omen zuen ihes. Adiskideari begiratu diot, irribarretsu. Ederregia egia izateko. Elkarren arteko broma batzuk trukatu ditugu adiskideak eta biok, gernikar hankarinaren eta tango dantzari porteñoaren artekoa gai hartuta, eta Lisardo gaitzitu egin zaigu: baina zuek euskaldunak al zarete? Galdetu du, nire akreditazioa eskuan hartuta. Normala da, inguratzen gaituzten hainbeste Agirre, Otxoa, Zarate, Orozko, Ibarra, Arraiza artean. Bai, esan dugu. Nire adiskidearen akreditazioa ere ikusi du, konformeago geratu dela iruditu zait, "ummm" pentsakor bat bota du. Eta gauzak, han, zer moduz? Betikoa. Gero, kronika honetan zehar "milioiko galdera" izendatuko duguna egin diogu, eta mesfidakor begiratu digu, kapziosoa dela iritzita, segurutik.

Lisardok bere aztergai bitxia dela-eta daki zerbait Euskal Herriaz, nahiko desitxuratuta, baina hainbestean; okerragoa izan da beste kazetari batek galdetu didana, ea batasuneraz idazten nuen, eta gero, berbera huts egiteaz konturatuta, euskadieraz. Ezetz, euskara dela hizkuntzaren izena. Bateon batek etarra ote ginen galdetu digu zuzenean. Gabi ez, Gabik lagun euskaldunak ditu, denok imajinatzen ahal ditugun arrazoiak medio han bizi izandakoak, eta badaki. Gabi »Gabriela» Cortazar zale amorratua da, ederki lagundu digu bertakotzen, ezezaguna gure neurrira ekartzen.

Baina alferrik da pentsatzen hastea zergatik dagoen han hainbat eta hainbat euskaldunen ondorengo, eta zergatik gutaz dagoen irudia Garzon epaileak barreiatzen duena den. Alferrik da… Izan ere, ez da, baina gu ez gara horregatik etorri. Juan Mari Arzak ere ez, noski; Oaxacan omen dabil egunotan, prentsan irakurri diogu elkarrizketa bat, ez du ezkutatzen euskalduna denik, alderantziz. Bada zerbait.

Hitzaldiak Guadalajarako Unibertsitateko Paraninfoan izan dira. Paraninfoa eraikuntza ederra da, bai kanpotik eta bai barrutik ere. Bostehun-seirehun bat lagun sartuko dira bertan, eroso eseririk. Mural izugarri eta eder batek apaintzen du frontisa, beste batek kontrapikatu ikusgarri eta perspektiba bitxi batzuekin, goiko aldea. Muralak Jose Clemente Orozko pintoreak eginak dira. Gabik hagitz maite ditu. Riveraren gainetik ere bai. Rivera ezagunagoa da zuen artean Europatik ere ibili zelako, jakinarazi digu. Badakizue zer esaten zuen Octavio Pazek, ezta? Mexikoko hiru mural-egile handiak bi dira: Jose Clemente Orozko. Egunero bete da aretoa, hitzaldiek iraun duten lau egunetan. Gazte asko, horixe izan da deigarriena. Gehienak ikasleak izango ziren, Cortazarren gaineko tesia egiten ari zen Tzotzil hura bezala. Baina bestelako jendea, jende arrunta ere bai. Iruditu zait hor entzule zirenetako askok oraindik espero dutela zerbait literaturaz eta idazleez. Guk ez bezala, guk baino gehiago, esango nuke. Ziniko bihurtzen ari naiz? Tzotzili ere milioiko galdera egin diogu, eta irri labur eta abegikor bat egin du, azal beltzaranarekin kontraste handia egiten duten hortz txuri-txuriak erakutsiz. Hori erantzuten ez dakit… Dakidana da Juliok burua altxatu eta hau guztia ikusiko balu, hil egingo litzatekeela berriz ere. Gabi ezkerzalea da, hari ere milioiko galdera egin diogu, eta ustekabeak hartuta bezala begiratu digu: ba, begira, ni ez naiz ohartu, baina orain, esaten duzunean… Publiko arteko Tzotzil eta Gabi guztiekin hartu ditu Cortazarrek zerbezak egunotan. Haiek Julio esaten diote, gu ez gara horrenbestera ausartzen.

Otsailaren 14an izan zen lehen ekitaldia, kartel erakargarriarekin: Garcia Marquez, Saramago, Tomas Eloy Martinez eta Carlos Fuentes, Belisario Betancourt moderatzailea zela. Bi Nobel, Kolonbiako lehendakari-ohi bat, egun Mexikon idazle inportanteenetakoa izango dena, inportanteena ez esateagatik, eta Argentinako beste idazle handi-handi bat. Paraninfoa lehertu beharrean, berrehun bat kazetari aldameneko areto pantailadun batean, mila ikusle Unibertsitateko zineman, telebistak zuzenean ematen zuen… Ez dago zalantzarik ekitaldi garrantzizkoa zela. Dena oso ondo joan zen, oso polita, oso… Padilla errektoreak protokolozko hitzak irakurri zituen; ondoren Belisario Betancourtek bere umore beneragarriaren zantzu batzuk utzi zituen, uzten saiatu zen; Garcia Marquezek orain bi urte edo prestatutako testu bat, beste nonbait ere irakurrita, irakurri zuen berriz; Saramago Cortazarren unibertsotik apur bat tangentzial aritu zela eman zidan, nahiz eta, hitzaldien gai orokorrari lotuz, bere berrirakurketa eskaini; Eloy txukun aritu zen, balekoa. Fuentes… Cortazar Katedra sortu zuenetakoa izanik, mexikarra izanik… Fuentes izan zen magistralena, brillanteena. Ondoren prentsa aurrera etorri ziren Eloy eta Fuentes, banan banan. Eloyk galdetutako guztiari erantzun zion, inolako trabarik gabe. Fuentes hastear zelarik, prentsako arduradunak gaztigatu zuen mexikarrak ez zuela politikari buruzko galderarik erantzungo. Argazki-kamera eskuan zegoen adiskideak eta biok elkarri begiratu genion: Cortazarren omenezko ekitaldi batean politikari buruzko galderarik ez? Nikaraguako eta Kubako iraultzak goretsi, lagundu eta aupatu zituen idazlearen omenaldian munduak egun bizi dituen ajeez galdetzerik ez? Harrapa ezak! Ea nor ausartzen den honi milioiko galdera egiten! nik, adiskideari. Galdetuiok Ibarretxeren Planaz! adiskideak, barrez lehertzen. Ez genion argazkirik atera, kameraren bateria agortuko zitzaigun, edo karreta bukatuko, ez naiz gogoratzen. Hainbat galdera erantzuteari uko egin zion Fuentesek, politikoak zirelakoan, baina, zenbait kazetarik xaxatuta, azkenean AEBen kanpo politikaren aurkako deklarazio batzuk egin zituen, Irakeko gerraz, hain zuzen, beti ere garbi utziz bera AEBetako gobernuaren aurka mintzo zela, eta ez AEBetako herritarren aurka.

Saramagoren prentsaurrea hurrengo egunerako utzi zuten. Berau CELL izeneko etxearen inaugurazio ekitaldiaren ondoren egin zen, etxe hartan bertan. Erakarri egiten du Saramagok: prentsaurrean bildu ziren komunikabide eta kazetarien kopurua handiena izan zen. Honelako saltsetan ohitura handirik gabea den honek orduantxe ulertu zituen makina bat kroniketan irakurritako kazetarien arrengurak: bultzadak, ukondoak, toki kentzeak, elkarren galdera estaltzen saiatzea… Medio gehienak Mexikon atzerakoien eta eskuindarren famatzen duten Jalisko estatukoak izanik, bazirudien halako hitzarmen sekretua zegoela portugaldarrak bere ohiko diskurtsoa eman ez zezan ("Zer iruditzen zaizu Cortazar?" "Zer iruditzen zaizu Octavio Paz?" "Zer iruditzen zaizu Nobel Saria?" "Zer iruditzen zaizu Mexikoko gazteria?"…). Nola edo hala lortu zen blokeoa apurtzea, eta Saramagok, burua lehengo lepotik, bere ohiko diskurtsoa eman zuen, humanismoaren eta justizia sozialaren aldekoa. Baina posizio ideologiko jakinetatik, jainkorik onartzen ez duten posizioetatik, esaterako. Horrek desberdintasun funtsezkoa ezartzen du bestela antzekotzat har zitezkeen beste jarrera batzuen alboan; horrek, Mexikoko Jaliskon, non elizak presentzia etengabea eta nabarmena baitu, badauka bere zera. Horregatik prentsaurre luzea bukatzeko zegoela, azken galderarako txanda eman zutenean, kazetari batek hauxe galdetu zion, "erantzuidazu bai edo ez: jainkoarekin sinesten duzu?". Ongi gogoan daukat erantzuna: "Hamabost urte nituenetik esan eta esan ari naiz ez dudala jainkoarekin sinesten. Zergatik galdetzen didazue berriz ere?" Hori esanda eserlekutik altxatu zen, prentsaurrekoa bukatutzat emanez. Denak hasi ginen mugitzen. Nire atzean, beste kazetari batek ozenki esana entzun nuen: "Noiz erantzungo duzun baietz zain gaudelako". Jendeak hain du sinesteko beharra non, Saramago fededun bihurtuko balitz, Nobel ez ezik santu ere egingo bailukete berehalakoan.

Gero, beste hiru egunez etorri zen programa luze eta estu bat, dezepzionagarri samartzat joko nukeena, baldin eta bat, horrelako tokietara joaten delarik, inolako esperantzarik baleuka. Ez da hitzaldiak ez zirela onak izan, ez da bertan zeudenen kategoria zalantzan jartzekoa dela, ez da antolamenduak huts egin zuela. Aitzitik, hori guztia primeran joan zen. Orduan? Ez dakit, ez zait erraza esatea, inoiz arkeologia hitzaz baliatuz honetaz hitz egiten saiatu naiz, beharbada esklerosi hitzaz baliatu beharko nintzateke, literatura, gauza bizia bezala, bukatzen ari delako sentipena, literatura komunikazio ahalmena galdu duen ehun esklerosiak jota bezalako zerbait delako irudia. Literaturak, inoiz benetako zentzua eduki bazuen, pertsonen artean ideiak, esperantzak, sentimenduak, umoreak zuzenean trukatzeko balio izan duenean eduki zuen zentzua. Egun hori ez da posible, hobe esan, dagoeneko salbuespenezkoak diren egoeretan baizik ez da posible. Julio Ortega, Guillermo Samperio, Lourdes Dávila eta Bárbara Jacobs, Cortazarren ondare imajinarioari buruz. Nork bere papera eskuan, espezialistek baizik ulertuko ez duten jerga identifikagaitz batean mintzo. Unibertsitatea, akademia, jakintza arautua. Julio Cortazarrek gutxien errespetatzen zuena, hain zuzen ere. Ortega Cortazarren irakurleen tipologiaz hasten da. Luuuze. Samperiok dio Cortazarrek zioela solemnitatea higuin zuela, "espainiarrek utzi diguten herentziarik txarrena delako", eta esaten du solemneki, ezin serioago. "Argentinako haurrek sekulako bizitasuna eta grazia ematen diote beren jardun ahozkoari, eta papera hartzen dutelarik, solemne eta serio jartzen direlarik, orduan akabo". Eta serio, elkor, zurrun idatzitako paper batzuk irakurririk esaten du. Ez dira konturatzen? Steven Boldy, Hernán Lara Zavala eta Noé Jitrik hirukoteak Cortazarren berrirakurketen eszenategiak izenekoari ekiten diote, eta berdin. Lara Zavala dobleaz ari da, eta Freudez, eta Jungez. Boldy Cortazarren nobela ezezagun eta primerizo baten gainean ari da, El examen izenekoa. Lehor, emoziorik gabe. Nobela xehe-mehe aztertu duela nabari da. Eta zer? Zer inporta zaigu guri doblearen gaian sartzeko Cortazarrek egiten duen hurbilpena jungianoagoa bada freudianoagoa baino (edo alderantziz)? Guztiek 60-70 urte edukiko dituzte. Denek »emakumeek izan ezik» gorbata daramate. Denak dira burusoil eta iletxuri. Denak, edo ia denak, dira unibertsitateko irakasle. Lehen, denak izango ziren, ausaz, iraultzaileak, poetak, Cortazarzaleak. Erraz esatearren, denak kronopio izandako famak dira. Denak dira literatura hil izanaren errudun. Salba dezadan Jitrik, begi-bistakoak baina aldi berean inportanteak diren kontzeptu batzuk eman zituelako, eta berrirakurketa pertsonal bat egiten ausartu zelako: "Rayuela ez da 1963koa. Testuak aldatzen dira. Rayuela da dena, gehi irakurketa askoren bidez jarri izan zaiona". Horixe, prezeski. Nola ausartuko da Rayuela irakurtzen mintzaldi hauek entzun dituen hogei urteko gazte bat, demagun? Zer irakur lezake? Atera ahalko luke irakasle esklerotikoek bideratu irakurketa kanonikotik beste ezer? Kartzelara eramango dute delitu honengatik? Cortazarrek jazz musikaren swing buruan zuela idazten omen zuen, eta hauek denak uniformedun musika bandako instrumentistak dira. "Esto no hay quien lo aguante, che, yo me rajo a por un tequila", zioen Lisardok noizean behin. Behin baino gehiagotan laguntzen genion, batez ere espezialistak norgehiagoka hasten zirenean, Cortazar nork ezagutu zuen eta nork ez, eta ezagutu zutenen artean, nor adiskideagoa izan zen.

Ez da horrenbesterako, che, esaten zidan Lisardok, tekilak sakela berotuta, jazza ongi egon da, hitzaldietan batzuek ere ongi jardun dute. Tzotzilek eta Gabik ere hala uste dute. M. ere inoiz elkartu zitzaigun La fuente izeneko taberna ederrean. La fuente honek sabai altuak dauzka, zaharra da baina ez da zaharkitua, erdi aldean, bi zutaberen artean, oholtza txiki bat, pianoarekin, gauero ibiltzen da pianojolea bibolinjole ajetu bat lagun duela, korridoak eta rantxerak joaz, jendeak kantuan laguntzen die batzuetan. Taberna ederra da La fuente, handia, mahaitxo txiki askotakoa, beti lepo dago, denetariko jendea ikusten da. Izena horrelakoa izanagatik guztiek La bicicleta deitzen diote, halako hornazina moduko batean bizikleta ezin zaharrago eta hautseztatuago bat dela kausa: behin oso aspaldi, cuate bat etorri eta mozkortu egin zen, eta ordaintzeko dirurik ez. Bizikleta utzi omen zuen bahituran, ordaintzera itzultzekotan. Gaur arte. Horixe da historia. Eta, bon, La bicicleta hartan egiten genuen errepasoan gauzak ez ziren hain beltz ikusten.

Jazz emanaldi bat izan zen bigarren egunean, Paraninfo ondoan atondutako eszenatoki batean. Librea, sarrera. Bertako bi boskote aritu ziren, onak. Batean abeslaria, emakumezkoa, Carmen Otxoa, ahots sakon eta zirraragarrikoa. Bestean Toussaint pianojolea, Mexikon instituzio bat, azaldu zigutenez. Hizlarietako batzuk ere handik ibili ziren, alderrai eta lagunkor, kontzientzia txarrarekikoak egin nahiko balituzte bezala. Hirugarren egunean ere beste jazz emanaldi bat izan zen, Degollado izeneko antzokian. Hau ordainduta sartzekoa zen, baina kazetarioi tokitxoa utzi ziguten. Rubalcaba piano jole kubatarra eta baxujole amerikar bat, Charlie Haden. Goi mailakoak. Degollado delako hori antzoki puska bat da, Milango Scalaren antzera eginda, arkitekto berak. Kubatar bat! Esan dugu, harriturik, "milioiko galdera" buruan. Nola utzi diote?

«Ustedes los vascos nunca están contentos con nada?», esaten zigun Santorinik, gure kritikak entzunda. Ea: Julio Silva gaizki aritu al da? Eduardo Casar gaizki aritu al da? Sergio Ramirez gaizki aritu al da? Eta ez, arrazoia eman behar izan genion.

Silvak berotasuna eta hurbiltasuna ipini zuen, benetan lagun eta are konplize izandako baten lekukotasuna. Silvak ilustratu zuen Cortazarren hainbat liburu, La vuelta al dia en ochenta mundos izenekoaren edizioa, besteak beste. Saúl Yurkievichek »Cortazarren albazea izandakoak» egin zion jendaurreko elkarrizketa, eta orduantxe sentitu genuen pasioa, grina, Cortazarrekiko hurbiltasuna. Cortazar zer pertsona klase izan zitekeen, Silvak azaldu zigun hobekien.

Casarrek modu bitxian moldatu zuen berea; Cortazarren elkarrizketetako audioak hartu, pasarte batzuk aukeratu, eta nolabaiteko elkarrizketa postumoa antzeztu zuen, errito paranormalak eta guzti.

Ramirezek, Nikaraguako lehen gobernu iraultzailean ministro izandakoak, izan zitekeenaren eta denaren arteko zapore mingotsa ipini zuen. Juliok hartu genuen erabakia ontzat emango zuelakoan nago, alegia, iraultza bozketa demokratiko baten bidez berrestea »esan zuen gutxi gorabehera»; okerragoa izan da, ordea, boterea bera galdu baino, boterera eraman gintuen kode etikoa galtzea.

Horrek zuzenean eramaten gintuen airean bezala zegoen gai batera: Cortazar gaur biziko balitz… Baina eztabaida alferrekoa da, hau da, baldintza klase horrek, filologoek eta Euskaltzaindikoek azaltzen duten bezala, ez du orainaldirik bermatzen. Napoleonek Waterloon irabazi balu… Cortazarrek arrastiri gorrienean ezkutatzen asmatu zuen, purpurazko eguzki erraldoi eta ederrarekin batera, eta handik aurrera mitoa baizik ezin daiteke izan, Che Guevararen korrelatibo literario bezalako bat edo.

Hortik abiatuta hasten da kale mailako berrirakurketa, gurea alegia; Tzotzilek eta M.k, gazteak direnez, ez diote "irakurle emearena" barkatzen. Gabik, urte batzuk gehiago dituenez, hori ere bai. Lisardo Santorinik dio batzuetan metafisikoegia jartzen zela, baina nago gaizki formulatzen duela kontua, literatura, narraz ibiltzen dena izan ezik, edo are baita hori ere, agian, beti delako metafisikaren eremuarekin muga egiten duen lurraldea. Agian esan nahi zuen esplizituki metafisikoa jartzen zenean ez zela hain irensgarria. Eta gainera, Cortazarrek oso gaizki hitz egin zuen nazionalismoaz, probokatu nahi izan gaitu. Guk ere bai. Herrien askapenen alde zegoen, ordea. Inguruan ez da egunotan espainiarrik ageri, eta beharrik.

Jardunaldi hauen asmoa eta helburua Cortazar berrirakurtzea zenez, ni ere ibili naiz egunotan Rayuela eskuan.

Lehen aldiz irakurri nuenetik hogeita bost urte baino gehiago pasatu dira, ez dut Rayuela denbora horretan guztian ukitu; Cortazarren ipuin eta testu laburrak ordea bai, maiz. Esan nahi al du horrek nik Cortazar ipuingilea hobesten dudala Cortazar nobelagilearen aurrean, egunotan zenbait jakintsuk proposatu duen bezala? (kontrakoa proposatzen duen beste makina bat jakintsuk proposatzen duenaren aurka) Ez, teorikoki. Bai, agian praktikoki. Aitor dut niri, Cortazarren ipuin askotako pertsonaiek eta egoerek jauzi egiten didatela lepoko zainetara, oraindik ere, mamu sukartuek bezala, usain eta kolore ezagutzen ditudala. Baina ez dut dikotomia hori maite. Nik Cortazar irakurtzea dut maite, bere forma anitzetan. Rayuela berrirakurtzea ariketa kuriosoa izan da, nahiz ez dudan nahi izan ariketa malenkonia eta iraganmineraino luzatu, beldurrez beharbada. Ez nuen ezer ere gogoratzen Rayuelaz, izen lauso eta gutxi batzuk ez baziren, esango nuke ez nuela liburua «ulertu», irakurri nuen aspaldi hartan. Gaur, ordea, zenbait pasarte »ulertu ez nituen eta gogoratzen ez nituen zenbait pasarte» irakurririk nire biografiaren alderdi batzuk ulertu ditut, han daudelako idatzirik. Bitxia da. Ez zen, jakina, Rayuelaren eragina izango, bakarrik; liburu batek, denik eta onena izanik ere, ez dezake deus testuinguru emankor batean loratzen ez bada, haziarena eta lurrarena bezalakoa da euren arteko harremana. Testuinguru batek markatu dizkit izaeraren alderdi jakin batzuk, markatu dit, onerako eta txarrerako, biografia. Hamar urteko atzerapenarekin jasandako eragin batek. Toki guztietara iritsi naiz hamar urteko atzerapenarekin, gutxienez, horixe da berrirakurketaren lehen ondorioa, apur bat mingotsa. Ez erabat: ahal duenak egiten duenak ez du zertan damuturik. Berriz irakurri ditut sexuari buruzko pasarte gordinetako batzuk, eta gogora etorri zaizkit lehen gaztaroko eztabaida sutsuak, detaileei buruzkoak, noski. Orain, ordea, detaileak ez zaizkigu axola, edo ez hainbeste eta batez ere, ez modu berean. Detaileen gaineko bi pertzepzio hain desberdin hauen artean nire biografia afektiboaren paisajea luzatzen da, bere argi-ilun, porrot eta arrakasta (biak erlatiboak, jakina) guztiekin, eremu malkarrean eta harrikaden artean burutu zen heziketa sentimental bukatugabe eta heroiko »nimiñoki heroiko» baten lekuko; orduan interesatzen zitzaigun aurretik edo atzetik, eta interesatzen ere Magak Oliveirari adarrak jartzen zizkion edo ez, eta Magaren eta Oliveiraren arteko liskar gogoangarri haien maneran interpretatzen genituen gure adarrekoak, baita »eta hauxe da handiena» Rayuela izenez ere sekula ezagutu gabekoak izanik ere, batzuk, eta Cortazarrek idatzirikoaren distira sekula ezin iritsiz, esan beharrik ere ez zegoen. Orain ere askorik ez, baina orduan hain gutxi genekien. Baina orduan literatura bizitzakoa zen, literatura bizirik zegoen, Cortazarrek beti nahi izan zuen bezala. Zer froga handiagorik nahi duzue. Eta detaileen gaineko bi pertzepzio hain desberdin horien artean egia literario bat ere zabaldu da, Cortazarrek erakusten duena, sexuaz hain gordin, hain zirraragarri, hain fisiko, hain usainezko idatzi zuela ikusirik, baina aldi berean hain ezkutu, hain herabe, hain iradokor eta piztaile, probokazioan edo are gutxiago pornografian sekula erori gabe. Pasarte horiek, horrenbestez, bizirik daude.

Eta bizirik daude metafisika eta bizitza bera gai hartutako pasarte batzuk ere, nola zen hura, "dena epi-der-mi-koa da, dena laburbiltzen da esanez, 'ikusten ez duten begiak'...", eta hau irakurririk bati Irakeko bonbardaketak etortzen zaizkio gogora, eta etsiak hartzen du, apur bat. Hain ondo esanda, eta zertarako. Gure ilusioak, literaturak kontzientziak eraldatzeko zeukan indarrari buruzkoak, hain ziren ilaun eta ezdeus...

Egunotako akademiko gehienek apur bat gehiago hilobiratu dute Cortazar, omenaren estakuruan, Rayuela disekzionatuz, nobelaren hilotza forentsearen mahai gaineko haragi odoltsu puskatu utzirik. Rayuela idazle handi baten tour de force ikaragarria da, batzuetan gehiegizkoak eta are hutsalak diren makina bat artifizio gordetzen dituena, askotan erudituegia da... Erudizioaren gainean erortzen dira forentse-kritiko-akademiko guztien bisturi gosetiak, funtsezkoa alde batera utzirik. Irakurketa berriek baizik ez lukete Rayuela salbatuko, baina hain da inprobablea hori gertatzea, hain dago honez gero literatura gure gizarteetan bizitzatik kanpo, non... Rayuela nobela irekia da, eta hortaz, ez da biribila, ez delako biribila izateko ez bokazio eta ez tentaziorik; Rayuelak, neurri batean, nobelarako errerik dagoen lur eremu bat utzi digu, jeneroaren mugak ehun kilometro harantzago eraman dituen ber. Rayuelaren eraginez, dudarik gabe, eta ni artean kontzientea ez banintzen ere, proposatu nion editoreari nire lehen nobela komuneko paperaren atzeko aldean argitaratzea. Txoropitotzat hartu ninduen. Egun, gazteek telebistan, zineman edo auskalo non banpirizatzen dituztelarik beren harremanetarako diseinuak, heziketa sentimentalerako jada balio ez duelarik, Rayuela, baikor izanez, dosi txikietan emandako testu laburretan bizi liteke, esaterako Morelliren apunte batzuetan, are, beharbada, harribitxi txikiak bezalakoak diren bi lerroko deskarga elektriko boteretsuetan, han eta hemen barreiatuak, biltzaile eraman handiko batek uzta biltzeko lana hartuko balu. Rayuelak du, azkenik, hitzaren mailako ikasbidea, guretzat guztiz indarrean dagoena, euskarak beharko lukeelako, badaramatzalako lau mende behar izaten, Cortazar bezalako hizkuntzaren sumendi, lurrikara, sute bat. Baina hau ez dakit noraino den nobelaren balio unibertsala, ez bada gure atzerapen endemikoaren ikuspegitik begiratu beharreko tasuna, edo keria.

Lisardo Santorini hurbildu zait zerbeza batekin, adarra jotzeko asmoz: zer euskalduna, berriz egin behar al didazu milioiko galdera? Berriz galdetu behar didazu zergatik ez zegoen Kubako idazlerik Cortazarren omenaldi batean? Ez, erantzun diot, dagoeneko milioiko galdera milioi bat galdera bihurtu zaizkit. Esaterako, zer pentsatuko luke Cortazarrek baldin eta... Eta isildu egin naiz, galdera egiteko tentazioari uko eginez. Agian aski nuke jakinik zer ari naizen hemen galderari erantzunez jakinez gero.

Hegazkinean bueltan, D.F.n lurreratu gara eskala egiteko, gauez. Behe aldeko argi horixka infinituaren zelaiak, San Juan su erraldoi bateko txingar itsasoaren antzo, planeta urrun batean erreplikanteen ehizan nabilen miserablea naizelako sentipenaz beretu nau. Beharbada nire bizitzaren etapa bat ixtera baizik ez naiz etorri hona.