Hasierako ardatza zen eliza katoliko tradizional eta hierarkikoak kalte egiten duela. Kalte egiten du sakonean. Kalte egiten dio gizakiari botatzen duen moralean, kalte egiten dio langile mugimenduari egoeraz sekula hitz erdirik esaten ez duelako eta dagoena justifikatzen duelako, eta aingeruei buruz sermoiak egiten dituelako eta ez bertan bizi diren pertsonei buruz...
Ardatz horren alde batera, pentsamendu sozial eta politiko bat zegoen. Abertzalea, eta iraultzailea. Langile mugimenduaren aldeko apustua egiten genuen, marxismoari lotuta.
Pentsamendu soziala orekatzeko, ardatzaren beste aldean zegoen pertsonaren ikuspegia. Pertsonaren formazioa, pertsonak berak erabakitzen duena, pertsonaren konpromisoa.

Gaztetxoak heztea. Talde lana zen heziketa. Herriko errealitatea aztertzen zen, eta zer egin genezakeen pentsatu. Norberaren burua ere lantzen genuen, burujabe izatea, ardurak hartzea, ekintzan sartzea.... Bestalde, gaztetxoek bizitza sexualaz hitz egiteko ez zeukaten beste tokirik, eta han hitz egiten zuten. Gogoan dut taldean geundela, neska batek nola bota zuen: "Zer gertatzen zaizue mutilei? Azken aldian ez dago zuekin dantzan egiterik. Zeren pixka bat ukitu orduko, dena sentitzen da gogorra! Jexux Mari, normala iruditzen al zaizu?" eta nik erantzun: "Bueno, bai..." eta berak: "A! Zeren mutil bat bota, beste batekin hasi dantzan, eta denekin gertatzen da berdin!".

Zeharo aldatua dago. Herrietan, sozializatzeko moduak ere erabat aldatu dira. Orduan egiten zena guztiz ezinezkoa litzateke. Orduan herri giro bat zegoen, kaleko giroa, zineman sozializatzen zen jendea... Gaur beste forma bat hartu du horrek. Hirietan eta herri handietan tribuak sortzen dira, herri txikietan joera dago aldameneko herri handietara jotzeko... Gaur asmatu egin behar da jende gaztea normaltasunez eta natural hezteko bidea, eskolatik aparte. Bestela, atomizazio joera nagusitzen ari da.
Beti pentsatu dut herrietan kalean libre ibiltzea oso inportantea dela, pertsonaren formaziorako. Kalean bestea ikusten duzu, eta ikusten duzu zeu bezalakoa. Gizarte on bat lortzeko, beharrezkoa da zeure burua ikustea besteengan. "Ui, hori ni bezalakoa da, nik bezalako gauzak esaten ditu, horrek ere dudak dauzka, nik bezala pentsatzen du, edo kontrara pentsatzen du baina nirekin hitz egiten du..." Hori ez da bakarrik eskolan landu beharrekoa, klase barruko egoera formala delako, erregulatua. Kalekoa ez.

Burgoseko prozesua Herri Gaztedirentzat izan zen test ikaragarri bat. Herri Gaztedik jokatu zuen papera herriaren mobilizazioan, lehen mailakoa izan zen. Geure indar guztiak mobilizatu genituen. 70eko abendua zer izan zen gehiago baloratuko da denborarekin. Oraindik ez da serio aztertu fenomeno hori. Eta klabea izan da Euskal Herriko historian. Herriak batasun indarra agertu zuen. Oso pelaje diferenteko jendea atera zen kalera. Eta Francok ezin zuen herria gelditu, Guardia Zibilak egurra eman arren. Batasun bero hori behar da, sentimendu pizgarri bihurtu zelako.

Momentu hura benetan kritikoa izan zen. Epaitutakoak hiltzen bazituzten, gainean genituen. Eta momentu kritikoetan ez dago duda askorekin ibiltzerik.
Gaur esaten da momentu kritikoan gaudela, baina orain edozeri deitzen zaio une kritikoa. Nahiz politikariek esan momentu kritikoa dela, sozialki ez da horrela.
Hori da gertatu dena alderdien legearekin, eta Batasunaren ilegalizazioarekin. Telebistan entzuten genuen "une hau ikaragarria da", kalera atera, eta hondartzak beteta, Donostiako festetan inoiz baino giro hobea...
Gizartean gertatu daitekeen gauzarik okerrena da, presioak eta kolpeak lokalizatuta egotea. Norbait atxilotu eta torturatu badute, arrazionalki gauzarik okerrena da entzutea: "A, betikoak. Zerbaitegatik izango da". Zeharo erantzun irrazionala da hori. Esaldi horretan ez dago arrazoirik, hori da errealitatea estaltzeko formula hutsala. Gauzak gehiago okertuko balira, eta nahiz eta egun ere atxiloketa pila egiten den, atxiloketak ugarituko balira, eta kualitatiboki ere zabalduko balitz beste sektore batzuetara... Orduan, gizartea tentsioan jarriko litzateke. Gizarteak sentitu dezan modu zabal batean une kritikoan dagoela, toki diferentetako presioak sentitu behar ditu.

HBren barruan egon zen ponentzia bat, "sufrimenduaren sozializazioa" izenekoa. Etikoki ikaragarria iruditu zitzaidan, eta esan nion ponentzia defendatzen zuen bati: Konturatzen zarete zer den hori politikoki eta zer efektu dakartzan soziologikoki? Sufrimendua ez, gizartean zabaldu behar dena da atsegina. Zirkunstantzi gogorrenetan ere, pertsonak behar du plazera, irribarrea. Eta ez, bota kapa beltz ikaragarri bat, eta batzuk gaizki badaude, denak gaizkitu. Batzuk gero eta okerrago daudelako, denok gero eta okerrago. Hori da gizartea kiskaltzeko eta ezerezera murrizteko biderik onena. Eta kontuz, behin gizartea horretara eramanda, hor ez dago ezer onik. Ez planteamendurik, ez independentziarik... Harritzen naizena da, ponentzietan eta txostenetan beti irabazten duela, itxura denez, gauza gogorrenak eta harrigarrienak idazten dituenak. Batekin eta bestearekin hitz egin, eta denek esaten dute gauzak beste era batera egin behar direla. Baina gero papera era horretan idatzita dator. Eta paper horren eragina, jatorria, beste nonbait dago.

Uste dut liburuxka berde horretan hobekuntza ederrak egin daitezkeela, atariko titulutik hasita. Ahulezia handia dago, eta kontraesanak ere bai. Ohitu gara entzuten: "ls ciudadan vascs... ", eta Euskal Herriko hiritartasunik ez dago, kontzeptu politiko hori ezin da asmatu. Euskarazko bertsioan "herritar" jartzen du, baina hitz anbiguoa da, Euskal Herrian bizi bazara, euskal herritarra zara. Baina "hiritar" kontzeptua estatu bati dago lotuta. Nongo estatuari heltzen diogu guk "ciudadan vasc" esateko? Beste gauza bat da estatu horrek egon behar lukeen edo ez. Baina errealitatean ez du existitzen. Estatu espainol eta frantsesak existitzen dira, eta beraz, herritar kontzeptua estatu horri lotuta dago. Jakina, estatu hori autonomietan antolatua badago, esan behar litzateke inolako karga ideologikorik gabe, errealitatea horixe delako, "ciudadans españoles-vascs" edo "ciudadans españoles-navarrs". Baina «español» hitz hori ezin da disimulatu.
Liburuxka berdean oso interesgarria da aztertzea atariko tituluan zer estatus ematen zaion "Ciudadans vascs" horri. Zeren esaten du: "ls ciudadans vascs tienen sus derechos y deberes que vienen de la constitución" baina ez du esaten: "constitución española". Hori tranpa da. Kontzeptu politikoak erabili behar dira zuzen. Dagoena dago, eta nahi baduzu ez dagoena egotea, jarri egin behar duzu.

Interesgarria da, nola momentu batzuetan hitz egiten duten independentziaz eta inork ez dakien zer esan nahi duen. Momentu gogorrago batzuetan esaten da "estatu independentea" nahi dugu, baina su-etenaren garaian estaturik ez zen aipatzen. Sozialismoaz hitz egiten da, baina sozialismoaren konkreziorik ez dago. Gaur egun ezin da pentsatu Euskal Herrian sozialismoa egin daitekeenik, Europako testuinguru geopolitikoan. Sozialismoa izango da, testuinguru geopolitikoak ahalbidetzen duenaren barruan. Nahi bada, aurreratuena.
Zinegotziak hiltzen hasi zirenean, agirian esaten zen, "ETAk eraso egin zion (halako izena eta halako karguri), zeinaren ondorioz hila gertatu zen". Agiri batean eta bestean formula bera erabili zuten. Formula hau ezin da onartu. Esan ezazu, hil egin zenuela. Hori da euskaraz esateko modu zuzena. Hilketa bat da.
Formula bezala, eufemismo bat erabiltzen da. Eta ematen du efektu hori lortzeko, egin behar zenuena egin duzula. Nork esan dizu, bada, efektua lortu behar zenuenik? Efektua lortzearekin, ekintza autojustifikatzen da hizkuntzan. Eta hori oso grabea da. Esan behar lukete, halako hil dugu, eta arrazoiak hauek dira. Eta arrazoiak ikusi eta aztertuko genituzke. Gauzak arrazionaltasun mailan aurkeztea da eskatzen dena. Formula hori arrazoiaren kontrako karga ikaragarria da. Eta arrazoia kentzen duzunean gizartetik, kontuz. Basakeria dator. Eta basakeria da indarra. Zenbat eta indar gehiago, zenbat eta ostia handiagoa, orduan eta lorpen handiagoa.

Banaketa horretan ETA miliek hartu zuten bidearekin bat egin zuten langile frentekoek, eta baita kulturan geunden apurrek ere. Beloken, 1974ko irailean, erabaki genuen bide hori autonomiarekin egitea eta ez nahastea bide politikoa eta militarra. Gero egin ez dena, baina garai hartan pentsatzen zen hori zela bidea.
Zatiketa horretan hiru foku zeuden: Bata, oso indartsua, ETA seigarrenarekin atera zena, eta poliki-poliki troskismoarekin lotu zena. Foku horrek behin eta berriz azpimarratu zuen mugimendu iraultzaile batek ezin duela inolako iraultzarik egin, lantokietan ez bada. Herri bat sozialki eta nazionalki batera askatzeko, indar askatzailea dagoen tokitik abiatuta egin behar da eta indar askatzailea lantokietan dago. Jendeak lan egiten du beste baten kontura, eta hor dago esplotazioaren oinarria. Txabi Etxebarrietak ere, lehenagotik garbi esaten zuen "lantokietara joan behar da, batez ere Bilboko ezkerraldera». Garai hartako Comisiones Obreras sindikatuan sartu behar zela ere esaten zuen, lantokietara iristeko. Iraultza molde horretan arreta jarriz, ETA seigarrenak hasieran ahuldu egin zuen perspektiba nazionala.
Bigarren fokua, txikia baino askoz gogorragoa zen. Marxismoko zelula gorriak ziren. Parisen zeuden zentratuak, eta zelula gorrien burua Mikel Azurmendi zen. Orain kargu bat dauka Madrilen, PPk emana. Orain ikaragarriak esaten ditu, baina ikaragarriak esaten zituen lehen ere, 70ean Parisen ateratzen zuen Berriak aldizkarian. Iraultza pertsonifikatua zirudien. Bere azterketak Espainiako Estatuari lotutakoak ziren, eta ikuspegi nazionala erabat galduta zeukan.
Hirugarren fokua geratu zen ETAn, gero ETA bosgarrena bezala jarraitu zuena. Oso jende gutxi ziren, eta ez hori bakarrik, ideologian eta politikan orientazio falta handia zuten. Eta influentzia nefastoak zituzten, Txilardegirenak eta Juan Jose Etxaberenak. Bi horiek ez ziren egongo barruan, aldamenean baizik, bere afariak egingo zituzten Iparraldean, baina beti esanaz, "kontuz, gaur marxistak direnak, laster, denak espainolistak".
Sekula ez da konprenitu hau: arazo nazional bat badago, sekula gainditu ez dena, espresio politiko diferenteak hartu dituena. Gehiago esanda, arazorik ez balego espresio politiko asko existitu ere ez lirateke egingo... Baina marko horren barruan gizarte bat dago, eta beste gizarte guztiek bizi dituzten arazoak ere baditu. Gizarte hori ez da aingeruen gizartea. Ez dakit zergatik beti pentsatu duten maila sozialean egiten den azterketak, marko guztia botako duela.
Pixkanaka banaketa garaiko suak asko makaldu dira. Orain kolaborazio handiagoa dago sektore eta jende diferentearen artean, errespetu gehiago ere bai, tentsioak ez dira hain handiak... Kanpoko tentsioa baino askoz gogorragoa baita barrukoa. Okerrenak izan dira beti gauzak nahasten ibili diren horiek, kontu zikinak haizatzen aritu direnak.

Nik ikusi dudana da, HBk batasuna bilatu beharrean beti eragin duela etengabeko zatiketa. Eta batasunaren aldeko esfortzuak egiteak esan nahi du, zuk nahi duzuna, eta desio duzuna, eta pentsatzen duzuna "hori horrela da", besteak ez duela horrela pentsatzen. Baina adostasuna bilatzen duzula.
Nire iritziz, zatiketa etengabe horien erantzukizuna dago, oinarri-oinarrian, ETAren barruan.
Nik esan nuen, eta ez zuten kontuan hartu nahi izan, ETA militarra politizatzen ari zela, militar-politikoa bihurtzen ari zela eta ez politiko-militarra. Ez duela horrela izan behar esan izan dut behin eta berriro. Sartzen dira, esku hartzen dute, kultur mugimenduetan, sektore sozial zabaletan, sindikatuetan... Esku hartzea da integratu, aldamenean eduki, kontsignak pasa, "hau egin behar da, halako hori ez zaigu batere gustatu" esatea... Ez zaizula gustatu, eta zer? Eta konfiantzazko jendea edukitzea toki denetan. Halako sare triste bat egin nahi izan da, eta hori 74ko ikuspegiarekin kontraesanean dago.
Laiarekin iskanbila galantak izan zituzten, eta atera ginen HBtik. Gero HASI-rekin ere ikaragarriak izan dituzte, HASI desegin arte. Gero izan dituzte Iñaki Esnaolaren taldearekin, gero Patxi Zabaletarekin, aurretik Zutik-ekin... Bihar edo etzi izango dituzte ez dakit zeinekin. Hori ez da bidea. Gizartea horrela zuzendu daitekeenaren pentsamoldea zeharo faltsua da. Ez naiz ari esaten politikoki kaltegarri den, baizik, pentsamendu bezala faltsua dela. Ezin da gizarte osoa zeure lerroetan mugiarazi. Gizartearen dinamika ez da inola ere hori. Horretaz ez bazara konturatzen, eta ez baduzu serio hartzen, betatuko dituzu komunikabideak, zaintza jarri ETBkoei, atentzioa deitu kazetariei... baina alfer-alferrikakoa da. Hitz egiten da ETAren estrategia faltaz, eta ikaragarria dela egiten dutena, eta nahi den guztia. Baina oinarrian dagoena da, errealitatea ez dutela pentsatzen. Errealitatea nola desio duten baizik. Eta ezin da esan errealitatea hala denik, ez bada hala. Esan daiteke nahi nukeela halakoa izatea, baina ez esan hala denik, ez da-eta.

Hala da. Nik uste, azalpen pare bat badaudela. Bat, barruan geratzen dena geratzen da ETAren guardasolaren anparoan. Ematen du, zatitua geratzen den taldeak ezin duela gizartean ETAk duen eragiteko gaitasuna lortu. Eta bestaldetik, esanak esan, politikan harremanak indar harremanak dira. EAJk zer interes du zatitutako talde batekin hitz egiteko? Baina bai EAJk eta baita Mayor Orejak ere, ETArekin hitz egiteko interesa dute. Hau da filosofia politikoak erakusten digun gauzarik garrantzitsuenetakoa: sistema demokratikoan arrazoia inportantea da, baina indarra inportanteagoa. Zeren arrazoia, eraman behar da indarrarekin: botoen indarrarekin, manifestazio herrikoien indarrarekin...
Gainera, zatituak beti dira gutxiengoa, ze gehiengoa balira, ez litzake zatiketa izango, aldaketa baizik. Zatiketaren bidez ez da lortzen gehiengoa, lortzen den bakarra da islatzea "agoantatu da, baina ez dago biderik barruan, eta kanpotik egin beharko dugu".

Errepresentazioa da arazoa politikan. Ordezkariak aukeratzen dira, eta errepresentazio horrek irauten du denboran, inolako kontrolik gabe. Botoa ematen diezu urte batean, eta egiten dutena egiten dutela ere, ezin zaie atzera botoa kendu.
Kalifornian bizi nintzenean, gauzarik normalena zen, hauteskundeak zeuden herrian, aprobetxatuz, beste hautestontzi batzuk jartzea erabakitzeko herri mailan garrantzitsuak ziren beste gauza askorekin zer egin. Hemen, botoa ematen duzu, eta ixo. Zergatik dago beldurra herrian gauza garrantzitsuez eztabaidatzeko eta iritzia emateko, esaterako, Abiadura Handiko Trenaren inguruan? Eman arrazoi teknikoak eta ekologikoak jendeari. Eta utzi aukeratzen.
Hori etorriko da Euskal Herrira, Europako goiko herrietatik. Bruselan, gizarte zientzietako proiektu nagusia da, herritarren partehartze aktibo eta etengabea lortzea gobernuan. Hori biltzen duen termino berri bat sortu da, "gobernantzia" izenekoa. Jendeak zergak urtero ordaintzen ditu, eta zergen truke ez da nahikoa lau urtean behin botoa ematea. Zergekin, gauzak ez dira lau urtean behin bakarrik egiten, urtero baizik. Zerga ordaintzen duenak esan egin nahi du, zuzenean zer egitea nahi duen diru horrekin. Proiektu garrantzitsuak ez zeudelako banan bana jarriak programan, bozkatzerako orduan. Bruselan ideia hauek ateratzen ari dira behin eta berriz, eta horiekiko uzkurrenetakoa da Espainia.

Neoliberalismoa izurri bat da. Kalte ikaragarriak egiten ditu. Ez bakarrik Afrikarrei edo Hego Amerikako ez dakit nori. Europako jendeari ere bai. Neoliberalek agintzen dute, batzutan neoliberal bezala, eta bestetan, okerrago, neoliberal ez diren alderdietan. Euskal Herrian ere bai. Komisio Trilateralean daude euskaldun ezagunak. Eta Komisio trilaterala sortu zen Japonia, Mendebaldeko Europa, AEB eta Kanadaren interesak munduan zaintzeko, doktrinaren eta eraginaren esparruan.
Euskal Herrian inork gutxik hitz egin nahi du horretaz. Eta jende horrek, euskaltzalea izanda ere, ardura handia du trilateralean badago! Euskararen alde egoteak ez du santifikatzen inor.

Neoliberalek nahi ez dutena egitea da bide bat. Neoliberalek ez badituzte sindikatuak nahi? Egon daitezela! Ez dute foro alternatiborik nahi? Egon daitezela! Munduko Bankuaren kontra ateratzen diren indar filosofikoak txikitu nahi dituztela? Ba egon daitezela!
Ez dute nahi estatuaren interbentziorik? Estatuaren interbentzioa bultza. Politika sozialekin, berdin. Politika horizontala egin behar da: zabaldu komunikabideak, bideoteka historikoak, internet, bitartekorik ez daukanak iristeko moduan. Hori sozial demokrazia da? Ez dakit, baina dakidana da liberalismoak ez duela hori nahi. Liberalismoak nahi duena da, bakoitzak ahal duena egitea. Askatasuna deitzen zaio gero horri.
Gizarte gehienetan eta garai historikoetan beti egoten da kolisioa oinarrizko balioen artean, esaterako, askatasuna, berdintasuna, justizia... Liberalek esaten dute askatasuna dagoela denaren gainetik. Nik beti pentsatu dut, justizia dagoela askatasunaren gainetik.

Gaur egun, gizartean norbait izateko, ikus-entzunezko komunikabideetan agertu behar duzu. Munduan presentzia izatea da komunikazioaren munduan presentzia izatea. Bada jendea toki guztietan azaltzeko irrika osoz dabilena. Komunikabideek behar dute informazio iturri permanente bat. Komunikabideen esentzia hori da, eta muntatzen dira ikuskizun asko hori elikatzeko. Hori oso ondo ulertzen dut. Arazoa da, tartean dauden pertsonek nolako psikologia hartuko duten.
Ulertzen dut abeslarien kasuan, edo ikuskizunaren munduan bizi denaren kasuan, hori delako negozioaren oinarria. Baina ikuskizun bihurtu da ia guztia. Irudipena dut, Euskal Herrian ikuskizun gehiegi dagoena. Politika ikuskizun bihurtu da, kultura mundua ere bai, bertsolaritzarekin ere baditut nire zalantzak, ikerketa mundua ere bai... eta ikertzeko zer behar da? Denbora asko, lasaitasun ikaragarria, burua, lantaldea, programa bat, pazientzia eta distantzia. Eta distantzia ez da lortzen zurrunbilo horretan egonda.

Jasangaitza zait jakintsu ofizialaren figura. Gizarteak egiten du, baina norberak ere bilatzen du figura hori gizartean. Jakintsu ofizialak dakiena daki, baina ez dakiena ere uste du badakiela. Eta kito, ez dago zer eginik.
Jakintsu ofizialaren figuraren antipodetan, badago Euskal Herrian antifigura bat. Herri txikietatik, baserri girotik datorrena. Batek esaten badu, "beno, nik honetaz zertxobait badakit..." kontuz, horrela hasten denarekin. Seguru asko, esaten duena baino askoz gehiago daki, eta ez dakienaz ez du hitz egin nahi. Hori ikusi dut oso ondo islatua adin bateko bertsolarien kasuan. Estutzen zaienean, orduan botatzen dute indarrarekin buelta eman ezineko arrazoia. Niretzat antifigura hau mila aldiz da interesgarriagoa, produktiboagoa eta gizartearen barruko dinamikarako efektiboagoa ere bai.