Aizarnako plazan hasiko dugu txangoa. Xarma berezia duen auzo maite horrek 50eko eta 60ko hamarkadan izugarrizko demografia beherakada jasan zuen. Baserri bakoitzean hamar lagunetik gora bizitzetik, gaur egungo bakardadera izugarrizko jauzia izan da eta bertakoen begirada harro baina goibeletan nabarmentzen da. Baserriaren gain-beherakada dela-eta, inguruko herri industrializatuetara joan da jendea eta baserria aste bukaeratako atsedenleku bihurtu kasu asko eta askotan. Elizaren parean ermita dago eta horren horma pilotaleku moduan erabiltzen da. Alboetara bi etxe ilara, zein baino zein apain eta ederragoak. Plazatik elizari begira jarrita, eskuin aldean etxe ilaren artetik jaisten den bideari jarraitu eta Putzutako ikuztegira edo garbitokira iritsiko gara. Isil-isilik ibiliz gero, emakumeen marmar eta hitz hotsak, alai kantari batzuetan, penatuak beste batzuetan, entzun daitezke oraindik mundu honetako miseriak garbitu ezinik.

Bidean gora eginez, baserri eta txalet artean Aizarnaren ikuspegi ederraz gozatu ahal izango dugu. Atzean, kareharrizko Ertxin mendixkaren bihotza margaz egina dago eta beltza da, lau lignitozko geruzek ematen baitiote kolore hori. Lignitozko geruzak 1844tik 1930a arte ustiatu zituzten. Lignitoa ikatz minerala dugu. Txondorrean egiten denak baino bero gehiago eskaintzen du, baina askatzen dituen ke eta hautsak ere toxikoagoak direnez, industrian erabiltzen da. Kareharri horren gainean pinudiak eta larreak ikusten dira, baina gizonak abandonatutako bazter eta izkina bakoitzean txorbeltz, erratz, hamaika igokariren arantza eta arteak agertzen dira. Izan zitekeenaren adierazgarri, artadi kantauriarra. Kareharritan ura iheskorra denez, lur lehorrak eratzen dira eta itsasoak eskaintzen digun babes termikoa kontuan izanez gero, artadiak eratzen dira. Ez harizti eta ez haltzadi, ezta gaztainadiak ere, artadiak. Baina urrun dira artadiak hemen; arte solteren bat edo beste erramu artean, eta baserri eta zelaiak aurkituko ditugu. Mendixkaren gainaldean San Pelaio ermita xumea dugu. Ermita apaintzeko garaian, aldarearen atzean gelditzen den horma, garai batean, milaka koloretako puntuz margotu zuten. San Pelaio inguruan ere ikatza ateratzeko meatze bat bazegoen eta inguruak arakatuz gero, ikatza jaisteko erabiltzen zuten kablea eta gurdia ere topa daitezke.

Bidegurutze nagusira iritsi gara dagoeneko. Bi bide asfaltatu daude, eskuinekoa eta ezkerrekoa. Eskuinekoa hartuko dugu lehendabizi, baina berehala ezkerrera doan gurdibideari ekingo diogu eta pinudian sartu aurretik, ezkerreko bidezidorrean murgilduko gara. Bide hori Erdi Aroko bide nagusia da Zestoako Lili jauregia eta Altsolarats jauregia batzen zituen galtzada. Pinudian barneratu eta artadiko usainak datozkigu berriro ere: haginak, erramuak. Eskuetan erramuaren hosto lantzeolatua (lantza formakoa) hartu eta usainduz gero, landare horren mistikotasunaren berri emango digu. Kontuz, aldiz, haginaren hosto txikiekin, pozoiez jantziak baitaude. Landareak eta txoritxoren bat ikusiz jaitsiko gara. Bidean erdi eroria dagoen baserri bat igaroko dugu. Atariko labea ere eroria dagoen arren, nabarmena du garai batean labeak ematen zion balioa.

Errekara iritsi aurretik Altsolaratseko jauregia topatuko dugu eta guk berriz, alboko baserria ikuilu moduan erabiltzen duen gizona ere ezagutu dugu. Hark kontatu digu jauregian bertan bizi zela errentero gisa, 60ko hamarkadan su hartu zuen arte. Jauregia suntsituta (lau hormak geratzen zaizkio eta ez osorik) alboko ermita etxebizitza moduan berrerabiltzeko prestatu zuen errenteroak. Ermitaren sarrerako atea adibidez, porlanez itxi zuen. Gaur egun, etxebizitza izan zena, alegia ermita, ikuilu bihurtu dute.

Altsolarats errekak bi harrizko zubi ditu soilik. Horietako bat igaro eta Errotatxiki baserrira iritsiko gara. Ezkerrera jo eta Bekola eta Goikola oletara iritsiko gara. Idatzietan 1385. urteaz geroztik aipatzen dira burdinola horiek. XVI. mendean garai oparoenak izan ondoren, XVIII. mende bukaera arte burdina lantzeko erabili ziren. Gerora, XIX. mendean, margak erreta kare hidraulikoa lortzen zuten, horrela, burdinolak berrerabiltzeko modua aurkitu zuten.

Ola hauen historia dastatu ondoren, Errotatxikira itzuli eta errepidean gora egingo dugu, errepidea amaitu eta errekarekin topatu arte. Errekaren emaria arina bada, harriz harri salto eginez zeharkatuko dugu. Urez gainezka badator ordea, albotik jarraitu eta berehala metro eta erdiko zabalera duen egurrezko zubitxo bitxia erabiliko dugu. Horrelako zubiak ugariak dira erreka honetan, baina apenas ikusten diren hemendik kanpo. Gizakientzat soilik eraikitzen dira zubiok, ibilgailuek eta animaliek ezin dute hemendik igaro. Zubi horren pareko maldan dago Gipuzkoako giza aztarna zaharrenetarikoak aurkitu ziren kobazuloa. Kareharrizko hormaren oinetan dago Amaldako koba, Goi Paleolitikoan gizakiak erabiltzen zuen aterpea. Zenbat aldatu ote da inguru hau Goi Paleolitikotik? Imajina ezina. Errekaren albotik jarraitu eta ingurune basatiagoan murgilduko gara. Erreka inguruko hegazti eta igerilariak, ur zozo eta amuarrainak, igel eta uhandreak eta zorionekoak bagara, orkatz lotsatiren bat edo beste ere ikusi genezake. Entzun, begiratu, ukitu, usaindu eta aspertzen garenean, historiaurretik, Erdi Arora, industrializaziotik teknifikaziora egin itzulerako bidea. Baina ez ahaztu sentitutakoa.