Burdin Aroa, historiaurreko azken garaia da, Gure Aro aurreko azken milurtekoa harrapatzen duena. Mundu osoan, Ekialde Hurbilean, Txinan edo Amerikan, zibilizazio dotoreak altxa ziren garai hartan, kultura paregabeak: asirioak, egiptoarrak, Peruko Chavín zibilizazioa... Batzuek idazkera, zientzia eta gizarte antolaketa bereziak landu zituzten, besteek obra monumentalak egin, hor daude Persepolis hiria, Atenaseko Partenoia edo Txinako terrakotazko irudiak. Eta hemen? Euskal Herriko lurralde heze eta menditsu honetan, zertan ibili ziren Gipuzkoako biztanleak Gure Aro aurreko azken milurteko erabakigarri horretan? Agian, erantzuna azken urteetan aurkitu diren herri harresituek emango digute, bertan gordetzen dena informazio iturri oparoa bilakatu baita.


Gipuzkoako herri harresitu horiei buruzko jakin-mina asetzeko Aranzadi Zientzia Elkarteko Xabier Peñalver eta Sonia San Jose arkeologoengana jo dugu, horiek baitira, Carlos Olaetxearekin batera, azken urteetan herrixka horietan egiten ari diren indusketen arduradunak. Orain gutxi herri harresituei buruzko liburu bat argitaratu dute gainera, Gipuzkoako Foru Aldundiaren eskutik (Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan). Burdin Aroan dataturik dauden zortzi herri aurkitu dituzte Gipuzkoan, datazio zaharrenak Buruntzakoak (Andoain) izan dira, orain 3.000 urtekoak eta berriena Intxurrekoa (Albiztur-Tolosa), 2.030 urteko datazioa. Herrien zabalera ere ezberdina zen, Intxurrek dituen 17 ha-k salbuespen izanik, gehienek hektarea bat eta bost bitarteko lur eremuak zituzten beraien harresien barnean.

Lur eremu hori definitzen zuen elementu garrantzitsuena harresia zen. Harresia garai horietako herrien ezaugarri orokorra izan zen Europan eta Gipuzkoako aztarnategi guztietan ere harresien arrastoak aurkitu dituzte. Leku batzuetan ingurunearen elementu naturalez baliatu ziren defentsarako eta harresiek eremuaren zati bat bakarrik babesten zuten, baina badira perimetro osoa harresiz inguraturik zuten herriak ere. Harresiek bi metro eta erdiko zabalera zuten, harriz eta lurrez eginak, eta gainaldean zurezko egitura bat eransten zioten; horretaz gain, lubaki eta lubanarroz osaturiko defentsa lerroak ere egiten zituzten bertako biztanleek, asko kostata dudarik gabe, itxitura hauek oso handiak eta ikusgarriak baitziren kasu batzuetan. Harresia defentsarako elementu bat zen, baina baliteke lur eremua mugatzeko edo herri bakoitzaren boterea handitzeko eraikia izatea.

Gipuzkoako mapan herri hauen kokapena eginez gero, segituan ohartuko gara ez daudela nonahi eraikiak, leku estrategikoetan baizik, herri guztiak mendi tontorretan daude eta inguruko bailarak erabat kontrolatzen dituzte; kasu batzuetan herri batetik bestea ikus daiteke, Oria bailarako aztarnategietan gertatzen den bezala. Harresien barnealdean etxebizitzen arrastoak aurkitu dituzte; etxe handi eta erosoak ziren, lurrez eta zurez eginikoak, lur zorua landua zegoen eta Basagainen harrizko zutabe ziriak ere azaldu dira; Intxurren berriz bertoko haitzean hondeatu zituzten eraikinak. Estalki modura adarrez eta landarez osaturiko egitura erabiltzen zuten, kea errazago irten zedin eta halaber, estalpe lanak egin zitzan. Eraikuntza osagarriak oraindik aurkitu ez diren arren, jakina da zeramika eta burdina egiteko labeak edo biltegiak egongo zirela. Gainera, harresi barneko lur asko nekazaritzarako eta abelazkuntzarako erabiltzen zituzten.


Aztarnategietan aurkituriko materialei esker, Gipuzkoako Burdin Aroko biztanleak nola bizi ziren jakin dezakegu gutxi gorabehera. Bigarren Burdin Aroan (Gure Aro aurreko 500. urtean), zenbait hobekuntza teknologiko gauzatu ziren, burdinaren etorrera eta tornuz eginiko zeramika besteak beste. Peñalverrek dioenez, horrek ez du esan nahi beste kultura eta teknikak ekarri zituen giza talderik etorri zenik, baizik eta asmakuntza teknologikoak modu azkarragoan zabaltzen zirela jadanik, merkataritza garatuago bati esker.

Nolanahi ere, ordura arte erabiltzen zen brontzea, pitxi eta adornuzko gauzentzat bakarrik erabiltzen hasi ziren eta eraikuntzarako edo nekazaritzarako tresnak burdinaz egin zituzten hortik aurrera; Intxurren aurkitu den igitaia edo Basagaingo aiztoa eta golde baten nabarra dira horren lekuko. Gainera, harriz eginiko itsasontzi formako errotak eta zereal aleak gordetzeko zeramikazko ontzi handiak ere azaldu dira. Nekazaritzarako tresna hauek aurkitu izana oso garrantzitsua da arkeologoen aburuz, orain arte Gipuzkoan nekazaritzarik ez zegoela uste baitzen, baina herrixketan aurkitutakoak garbi uzten du nekazaritza oso landuta zegoela eta bertatik bizi zirela hein handi batean, nekazal soberakinak aurkitu baitira.

Ez da zaila soberakinekin zer egingo zuten asmatzea: merkataritzarako erabili. Munoandiko (Azpeitia-Azkoitia) aztarnategian brontzezko pisu bat aurkitu dute, jarduera komertzialen adierazle garbia. Intxurren eta Basagainen berriz, beirazko pitxiak azaldu dira, Europa erdialdean bakarrik egiten ziren eskumuturreko zati bat eta lepoko-aleak. Horrek urruneko merkataritza abian zela esan nahi du.


Bigarren Burdin Arotik aurrera dataturiko aztarnak gero eta ugariagoak dira eta badirudi teknologia gero eta hobea erabiltzen zutela. Nekazaritza, metalurgia eta merkataritzaren garapena bere gorenean zegoenean, ustekabean, bertako biztanleek herri horiek abandonatu zituzten, data batetik aurrera ez baita arrasto gehiago aurkitzen. Ez zegoen inolako gatazka edo arazorik eta ez da suntsipen baten arrastorik ageri inon; ez dakigu zer arrazoiengatik joan ziren herri horietatik, baliteke bertako biztanleria altuera baxuagoko eremuetara jaitsi izana. Baina ez da erraza ezer jakitea, Erromatar garaiari buruzko oso datu gutxi baitaude Gipuzkoan, nahiz eta azken urteetan, kostaldeko zenbait herritan ikerketa sakonak egiten ari diren.

Aztarnategi horiek gure historiaren garai garrantzitsu bati argi pixka bat eman diote, orain jakin baitakigu Gipuzkoan habitat finkoak eraiki zirela eta hauetan, teknologia berriei esker, nekazaritza eta merkataritza sendo bat garatu zela. Garai bateko mitoak hautsi eta Gipuzkoa, artzain lurralde isolatu bat bakarrik ez zela garbi erakusten digu honek.