FRANCISCO GARMENDIA: Subiranotasunaz sortu diren eztabaidak direla-eta, gure herriko eta atzerriko hainbat jenderen galderei erantzuteko. Osatzen duten bi idazlanak ere, urtebete lehenago emandako hitzaldiak dira, gai horretaz kezkatutako herritarrek eskatuta. Hain zuzen, hitzaldi horien ondotik jaso genuen deia, liburu batean-edo argitara emateko.

F. G. Bi galdera nagusiri eta bakoitzari lan batek. Lehenengoak, euskaldunok eta euskotarrok azken bi mendeotan bizi izan ditugun herri arazoen eta subiranotasunaren arteko zer ikusia jorratzen du. Eta bigarrenak...
JOSÉ MARIA SETIÉN: ...subiranotasunaren zertarakoa aztertzen du, kulturalki plurala den herri-gizarte batean. Horretarako saiatzen naiz, hitz horren jatorrizko esanahia eta gaur egun izan lezakeen legitimazio etikoa ikertzen, ondoren gure gaurko herri egoerari aplikatzeko.

J. M. S. Frantziako Iraultzara jotzen dut, batez ere, «subiranotasuna» eta «nazio» kontzeptuak ezkontzen dituelako eta, horren ondorioz, botere politikoak, nahiz eta hainbat herri eta nazio biltzen dituen gizarte batekoa izan, nazio bakarraren monopolioa ezarriko duelako.
F. G. Horren lekukorik agerikoena Euskal Herriei gertatutakoa da. Frantziako Iraultzaren eraginez hasi ziren herri lurrak eta eskumenak larriki galtzen, jatorrizko gizarte eta herri erakundeak ia erabat zapuzteraino, lehenik Iparraldean eta ondoren Hegoaldean, Frantziaren eta Espainiaren subiranotasun nazionalaren izenean.

P. G. Gaurko Espainiako Estatuko zenbait buruzagiren artean neocanovismoa indartu da. Bere izena daraman Fundazioa (Fundación Cánovas del Castillo) Fragak sortu zuen, Alianza Popularraren sortzaile berak, Gernikako Estatutua gaitzetsi eta haren aurka borrokatu zenak, alegia. Fundazio horren gaurko presidentea Aznar da eta 1999an Cánovasen lan guztien argitalpenaren aurkezpenean, Aznarrek berak adierazi zuen oraindik zein loturik sentitzen den haren Espainiaren nazio kontzeptuarekin.

J. M. S. «Estatuaren onerako» erabili izan dela gehiago, bere helburu behar zukeen gizartekide denen «ongizate orokorrari» zerbitzu egiteko baino.

J. M. S. Nire iritziz, gaurko estatuek subiranotasunaz egiten duten erabilpena hartzen da erreferentzi modura, edozein estatutan subiranotasunaren zertarako etiko zehatza eztabaidatu gabe.

J. M. S. Gizon-emakumeon berezko garapenaren helburua, inguruak eman diguna baino haratago heltzea da, jaso duguna geure barneko askatasunez gaindituz. Baina garapen hori gizarte giro politiko jakinetan gertatzen da, izan ere estatuak bere boterea erabiltzen badu, garapena baldintzatu egiten du. Baldintzapen horiek gizabidez hobetzeko, askatasuna eta etika uztartu behar ditu gizakiak bere jokabidean.

F. G. Gure gizartearen baitako krisi eta aldaketa giroa, teknologiari eta ekonomiari dagokienez, beste herri askorena bezalakoa da. Kulturari eta herri izateko bideari dagokienez, baditugu hainbat zera bereiziago egiten gaituztenak. Politika eta indarkeria dira, ordea, arazotsuenak. Gizarteko gehien-gehienek askatasuna eta gizabidea uztartu nahi dituzte beren bizitzan, ekonomian eta kulturan bezala politikan ere. Bortxakeriari irabazteko, hain zuzen, arma horiek dira indartsuenak.

F. G. Subiranotasuna ez dut gogoko, ez gizabanakoak definitzeko, ezta herrien edo klaseen edo nazioen izaera adierazteko ere. Subiranotasuna harrotzen denean, absolutismoaren haizeak jo ohi du, gehiagotan gutxi batzuen mesederako, denen askatasunerako eta elkarkidetzarako baino. Dena den, aitortu beharra dago, niri gustatu ez arren, gure inguruan botere politikoen arteko harremana subiranotasunaren parametroetan erabakitzen dela, eta, beraz, ezabatzen ez den bitartean, bere erabilera mugatu beharko dugula. Hori da, hain zuzen, Setién jaunak proposatzen duena.

J. M. S. Epai orokorrak ez dira oso bidezkoak. Erakunde baten erabilera bidegabeak edo inmoralak ez du derrigorrez esan nahi erakunde hori berez inmorala denik.

J. M. S. Rousseauren obran agertzen den kontraesanik handienetakoa da hori. Bere garaiko gizartea inmoraltzat jo zuen, eta gizartea egoera hartatik ateratzeko bidea hain zuzen inmoraltzat jotzen zuen gizarte hartan bertan aurkitu nahi izan zuen.

J. M. S. Ikuskera positibistak gertakizunak bere horretan nola gertatzen diren aztertzeko joera du, gerta bidezkoetaz eta izan beharrekoetaz galdetu gabe. Estatuak zer-nolakoa izan behar duen argitzeko, ez da nahikoa nola funtzionatzen duen ikastea. Ikuspegi etikoa da gertatzen zaiguna hobetzeko jarrera kritikoa eskaintzen diguna.

J. M. S. Subiranotasuna »edozein delarik ere bere erabilera bideratzen duen subjektua» beti dago gogoeta kritikoaren beharrean, baldin eta gizon-emakumeon garapenari zerbitzu egiteko badago, historian zehar irabazitako bizipenek laguntzen baitute argitzen giza garapenari zerk egiten dion on eta zerk egiten dion kalte.

J. M. S. Beste zenbait giza jarduera baino gehiago dago politika interesen menpe. Eta, agidanez, zenbait interes aurrera ateratzeko, egiak baino gehiago laguntzen du gezurrak.
Politika eta gizakia ez bide dira aise ezkontzen.
J. M. S. Politika egiten dutenak ere pertsonak dira, eta beren asmoen alde edota boterea dutenen interesen alde eta denen ongizatea bultzatzeko ari litezke. Interes eta asmo ezberdinak elkar ukatzeraino kontrajartzen direnean sortzen dira arazoak.

J. M. S. Ez derrigorrez. Herritarren ona beste edozeren gainetik jartzen bada, jarduerarik gizabidezkoena da politika. Horretarako, ordea, askatasuna, erantzukizuna eta adorea uztartu behar ditu politikariak bere baitan eta jokabidean.

J. M. S. Gizabidean oinarritutako gizarte ikuspegiak edota jarrerak jarduera politikoa zentzu kritikoz aztertzen laguntzen du eta bere onera ekartzen. Politika bidezko absolutismoaren arriskuari mugak jarri behar zaizkio, giza eskubideak goietsiz.

J. M. S. Gurea bezalako gizarteetan, ezinbestean behar dugu nolabaiteko egitura politikoa elkarbizitza arautu eta bideratzeko. Ez da hain garrantzizkoa egitura horri estatua edo beste izen bat ematen diogun. Gizon-emakume bakoitzaren ongizatearen eta ongizate orokorraren arteko gatazkarik handienak, hasten dira ongizatearen ulerkera kolektibistak edo pribatistak egiten direnean.

J. M. S. Ez dut uste erantzun orokor bakar bat eman daitekeenik. Bizi dugun politika konkretua da, eta politiketan, hau da, politika jakinetan, adierazten da. Zientzia eta teknologia bultzatzeko, kulturgintzari eragiteko, edota bideak eta etxeak eraikitzeko hartzen diren erabaki politikoetan ikusi behar da politikaren eta giza beharren arteko lotura zehatza. F. G. Estatuak eta bere forma ezberdinek ez dute berezko arrazionaltasunik gizon-emakumeon gizarte eta herrigintzatik kanpora. Beraz, arrazionaltasuna ez da estatuak guri eman diezagukeen zerbait, izatekotan ere pertsona jakinek (denek edo batzuek) estatuaren bidez ezar dezaketen arrazionaltasun modu bat da gizarteko harremanetan.

J. M. S. Pertsonei on egitean aurkitu behar da giltza. Pertsonak historikoak dira, baina berariazko izaeraren eta jatorrizko eskubideen jabe ere badira.
F. G. Eskubideak arrazoizkoak izatekotan, elkarrekiko behartzen gaituzten zorrak bezala ulertu beharko genituzke. Zor horiek, edukiz eta formaz, historikoki geureganatu ditugu, baina ez dute askorik balio, erabaki etiko sendoan sustraitu gabe.

J. M. S. Estatu jakin bakoitza ezin eten daiteke bera gauzatzen den gizartetik. Gizarte usteldua ezin ekar daiteke bere onera boterea eskuz aldatzetik bakarrik, are gutxiago totalitarismoaren eraginez, bera gertatzen baita ustelbiderik azkarrena.

J. M. S. Gizarte homogeneoek, baldin baleude, eta gizarte anitzek, denek behar dute oinarritu beren ongizate orokorra giza eskubideak betetzeko erabaki sendoan eta jokabide zorrotzean. Helburu hori zer-nola betetzetik epaitu behar da estatu eredu baten edo bestearen izaera zuzenagoa ala okerragoa, hobea ala txarragoa.

J. M. S. Esanahi nahasiak dituzten hitzak arreta handiz erabili behar dira. Euskal herritar oro da jatorriz eskubideen jabea. «Euskal herrikidea» izatea zertan datzan, kulturaz izaera ezberdinekoak garelarik Euskal Herrian bizi garenok, gizartearen aniztasunari buruz esan dudana kontuan hartuta argitzekoa da.

J. M. S. Beren buruak aberriz euskotarrak direneko auto-aitorpena, estatu bezala osatuko litzatekeen euskal nazioaren subiranotasuna baino lehenagokoa da. Aberri bezala bizi dena estatu bezala garatzea, bidezko aukeretako bat da, baina ez da derrigorrezkoa, batik bat «plurinazionalak» diren gizarteetan. Dena den, horrelako gizarte batetako ardura politikoa duen estatuak, gizartekide den-denen aukera nazionalei dagozkien eskubideak zaindu beharko lituzke, gizabidez jokatzekotan.

J. M. S. Oraingo gatazkak baditu hainbat osagai politiko eta horiek ere konpondu egin behar dira, gure artean ditugun aukera politiko denek izan dezaten askatasunez garatzeko bidea, elkarrekiko errespetu eta lehia demokratikoan. Hori baina, jarduera politikoz iristen da, denon parte hartzea bermatuz eta lor daitezkeen adostasunak lortuz. ETAren indarkeriazko jarduerak ibilbide hori oztopatzen du, bortxakeriaz erasotzen baitu Euskal Herriaren politikagintza, nahiz eta Euskal Herriak bere kontra atera duen hitza behin eta berriz. Euskal Herrian bidezkoa izan nahi duen estatuak beti hartu beharko du kontuan, ezin duela jokatu nazionalki gizarte homogeneoa eta bateratua bailitzan. Eta horrelako homogeneizazioa lortzeko estatuaren indarra erabiltzea ere »edozein delarik ere erabiltzailea» indarkeriazko jokabidea onartzea da.

J. M. S. Estatu «nazionala» zertan datzan ulertzeko era oker baten ondorioa da ekuazio hori. Beste barrutiei begira ankerrak jotzen ditugun estatu formak, gurera aldatzean zuzenak bihurtuko direla usteak, erdia baino askoz gehiago du usteletik. Gizarte plurinazionalari egokitzen zaion estatu forma bultzatu behar dugu.

J. M. S. Gizarte baten baitako giza izaera anitzen ondorioek ez dute, berez, zertan izanik kaltegarriak edo arriskutsuak. Erantzun uniformearen bitartez bere burua aniztasunetik babestu nahi duen gizarteak aurrera ordez atzera egingo du, bere burua txirotu egingo du, aberastu ordez. Elkarkidetza eta auzokidetza ez da aberasgarri «besteentzako» bakarrik, baita «geure baitarako» ere.

J. M. S. Subiranotasuna hitza erabiltzen dugu, beste egokiago baten faltan, estatuaren azken indarra adierazteko. Estatuen baitan eta herrien artean gero eta harreman saretuagoak bizi ditugu. Eta harreman horietako zenbaiten norabidea markatzerakoan erabili izan da indar bidegabea, baina harreman horietako asko bidezko bezala ere onartu izan dira herrien baitan eta herrien artean. Pertsonen eta herrien egoera hauei gizabidetik erantzuteko, elkar ulertzetik hasi behar da eta ditugun behar anitzei dagozkien aginte forma egokiak asmatu eta aplikatzetik.

J. M. S. «Autodeterminazio» hitza, «subiranotasuna» bezain erlatiboa da. Hitz horiek ez dute esanahi zehatzik historia konkretutik kanpora. Ezin daitezke kategoria horiek era absolutuan definitu, gertatuzko eta berezko elkarkidetzak eta interdependentziak kontuan hartu gabe. Garrantzi gehiago du autodeterminazioaren edukia zer den argitzeak, erabakimena era absolutuan eztabaidatzen nekatzeak baino. Kontua ez baita hitzaren azalekoa gordetzea eta bere muinaren edukia galtzea. Hori egingo bagenu, bere zertarako eraginkorra galduko luke.