Aurreko irailaren 26an «Le journal du Pays Basque»k biloa laztarazteko moduko lerroburuaz agertu zuen III. Inkesta Soziolinguistikoak Lapurdin, Nafarroa Beherean eta Zuberoan jasotako datuek erakusten duten egoera: "L'euskara agonise", euskara hilzorian. Ez da lehenbiziko aldia, ikerketa batek Iparraldeko euskararen egoera latzaren argi gorriak pizten dituena: 1996an Europaren Batasunak sustaturiko Eurosomaic proiektuak, bai eta UNESCOk 1996 eta 2001ean egindako desagertzeko arriskuan dauden munduko hizkuntzen bi atlasek ere, euskara Frantziako Estatuan bizirik irauteko ia aukerarik gabeko hizkuntza gisa jaso zuten.

Izan ere, Iparraldean bizi diren 55.000 bat euskal hiztunek (populazioaren %24,7k) ez dute inolako babesik, ez eta euskarak ezein status juridikorik ere, Frantziako Administraziotik. Hizkuntz eskubideen errekonozimendurik ezak luzera ekarri duen ondorioa norbanakoen hizkuntz eskubideen urraketen kasu puntualak baino latzagoa da: mendeetako baztertze ofizial horrek euskara bera, bai eta haren hizkuntz komunitatearen biziraupen soziokulturala ere, arrisku bizian jarri ditu. Egun, Iparraldean hizkuntz komunitatearen zati handi bat adinduek osatua da eta gazteen artean euskararen galera tasa handiak daude: 65 urte baino zaharragoen %35,5 euskaldunak dira, baina 16 eta 24 urte bitartekoen %12,2 baino ez. Azken hamar urteotan 14.500 euskal hiztun gutxiago daude eta, gauzak horrela, hurrengo urteetan euskaldunen kopuruak ttipiagotzen jarraituko du.

Baina Frantziak ez du horren aitzinean orain artioko jarrera aldatu. Hautatutako integrazio errepublikarra, Baxoken hitzetan, "oroz gainetik linguistikoa" izan da eta egun, frantsesa ez beste hizkuntzazko jatorrizko hiztun elebakarrik ez egotea XVI. mendean hasi zen xede politiko baten ondorio zuzentzat jo behar dugu. 1992an, Frantziak Konstituzioaren 2. artikulua aldatu zuen "le français est la langue de la République" esaldia sartzeko, eta artikulu horretan berean berdintasun printzipioa aldarrikatzen badu ere, frantsesa ez beste hizkuntzei ez zaie ezein lege babesik ematen. Haien erabileraren tolerantzia (ez osoa) baino ez dago. Frantziak ez die bere baitako hizkuntz komunitateei haien biziraupena bermatzen, alderantziz ere, irauteko ezinbertzeko eremua -eskola- ukatu egiten die. Oroitzekoa da, adibidez, 2002an, Conseil d'Étatek eremu publikoko eskoletan murgiltze bidezko hizkuntza erregionalen irakaskuntza elebiduna debekatu zuela.

Baina Iparraldeko euskal hiztunen eskubideen urraketak ez dira legez kontrakoak, ez baitoaz Frantziako legeek aitortutako ezein eskubideren kontra; baina gutxiengoen oinarrizko eskubideen nazioarteko estandar guztien aurka jotzen dute. Izan ere, 2001eko abenduan, Nazio Batuen Erakundearen Eskubide Sozial Ekonomiko eta Kulturalen Batzordeak Frantziari haren baitako gutxiengoen eskubideei dagokienez nazioarteko gutxienezko estandarrak betetzeko gomendioa egin zion eta, horrekin batera, erregio zein gutxiengo hizkuntza eta kulturak bizirauteko eginahalak gehitzeko eta hizkuntza horiek irakatsi eta irakaskuntzako hizkuntza izan daitezela neurriak har zitzala. Batzordeak erran zuenez, Frantziako errepublikak hiritarren berdintasuna ustez legez bermatzeak eta herritar oro berdinak direla adierazteak ez du erran nahi "gutxiengoek izateko eskubiderik ez dutenik".

Izan ere, egun, Europan paradoxa handia dugu: Europako Batasunean sartu nahi duten estatuei gutxiengoen eskubideen babeserako nazioarteko estandarrak betetzea eskatzen zaien bitartean, Batasuneko kide osoa den Frantziak bere gutxiengo nazionalen eskubide kulturalei bide ez emateko jarrera irmoan segitzen du.

Lehengo lepoko buru, joan den urriaren 4an, Frantziako Hizkuntza Gutxituen I. Jardunaldiak antolatu ziren Parisen eta Jean-Jacques Aillagon Kultura eta Komunikazio ministroak azaldu zuenez, Gobernuak ez du inolako asmorik Konstituzioaren 2. artikulua aldatzeko eta, bertako hizkuntza gutxituen status eta babes ofizialaren eskaeren aitzinean, errealitatea nahasi eta konponbidea zaildu baizik ez zuen egin Estatuaren lurraldean mintzatzen diren hizkuntza guztiak zaku berean sartuz: altsaziera, korsikera, euskara, katalana, bretoiera eta okzitaniera ez ezik, berber edo tamazight, arabiera, aramiera, romaniera, yidishera eta bertako hizkuntz komunitate historikoak ez diren hizkuntza guztiak. Halako anabasan ofizialtasunez solastea erokeria da. Berehalako babes ofizialik ez da lortuko, garbi da, baina Bernard Cerquiglianyk, ministroaren ordezkariak, aitortu bezala, Frantziako hizkuntzak zuzenbide positiboan agertzea bai.

Berriki, Eusko Jaurlaritzarekin hitzarmena sinatuta, ez dakigu zer haize berri helduko den Iparraldera Parisetik, abian den deszentralizazio prozesuan euskal hizkuntz komunitatearendako benetako babesa eta herritarren eskubideen zinezko bermea edo, itxurazko onarpen ofizial baten itzalpean, laxokeriaz eta eraginkortasunik gabe, galbidean jarri den hizkuntz komunitatearen geroa bermatzen ez duen eredua. Ez dakigu ipar gorriak euskarari gogor jotzen segituko ote dion Frantziatik edo haize-kirri berria mugituko ote den hizkuntzak behar duen arnasa emateko.