L

Literatura, geroz eta zalantza gutxiago dut, gaixotasun bat da. Ni aspaldi kutsatu ninduen, eta modurik zakarrenean: are literaturaren gaineko literatura dut gustuko, eta, horren baitan, baita literatur kritika ere (gaixoa baino, biziotsua naizela pentsatuko du norbaitek, apika: ez dut ezetz esango, badaezpada). Eta, fikzioaren arloan literatura jasoaren eta kontsumoko eleberrien irakurketa tartekatu ohi dudan bezala, kritikari dagokionean atsegin dut W. H. Auden edo A. Lertxundiren literatur saiakerak irakurtzea, baina baita egunkarietako gehigarrietako kritikak ere; gainera, geroz eta liburu gehiago argitara ematen diren garaiotan, ezinbestekoa iruditzen zait "oinezko" kritika horren, "kritika publikoaren" funtzioa.

Eta kontua da niri, lehenago ere esan dut, gure artean idazten den "kritika publikoa" ahula iruditzen zaidala; ez duela pistak eskaintzeko funtzioa ongi betetzen.

Literaturaren eta eritasunaren arteko analogiaz baliatuko naiz gai honi buruz pare bat gauza (gehiago) esateko: medikuntzaren laguntzaz, euskal prentsan argitaratzen den kritikaren gaixotasunak sailkatzen saiatuko naiz.

Orokorklerosia da, ziurrenik, eritasunik zabalduena. Kontua ez da soilik kritika negatiboaren ausentzia, batzuek uste duten bezala (hori ere bada arazoa, konpongaitza gainera), kritika gehienak iruzkinaren fasetik apenas pasatzen direla baizik; liburuaren argumentua eta pare bat lelokeria kontatzera mugatzen direla alegia. Kritika lausengarria, hots, xaboi gehiegi ematen duena, hemen sar daiteke, baita ere: jakina denez, adiskideek egiten diote elkarri, edo mesederen baten truke idazten da.

Esan beharra dago orokorklerosia, batzuetan, beste dolentzia baten aitzakiarekin estali ohi dela, txitxarrilo-konplexuarekin hain zuzen ere: justifikazio gisa, motzegia dutela aipatzen dute kritikariek, hau da, komunikabideek espazio gutxiegi ematen dietela kritikak idazteko, eta, ondorioz, halabeharrez direla azalekoak beren iruzkinak. Aitzakiak: egunen batean kontatu beharko digute kritikari horietako batzuek zergatik ez duten borrokarik egin, haien medioetan, euskarazko liburuen kritikak gaztelaniazkoak bezain luzeak izan daitezen; bestalde, karaktere gutxirekin gauza duin samarrak egin daitezkeela erakusten dute A. Unanueren kritiketako batzuek, «Aizu!» aldizkarian.

Aipatu bezala, kritika negatiboak ugaritzea, besterik gabe, ez da irtenbide onena: justifikatu edo oinarritu gabeko kritika negatibo batek kalte gehiago egin dezake, orokorklerosiak jotako hamaika iruzkinek baino.

"Manzanas traigo" sindromea ez dago horren zabaldua, baina ez da horregatik arrisku arinagoa. Sindrome horrek jotako kritikak ez du liburuari buruz hitz egiten apenas: aitzakia bezala erabiltzen du kritikariak, ordea, edozein gairi buruzko bere burutazio eta iritzi ahaltsuenak azaltzeko. Izan ere, "manzanas traigo" motako kritikek, batzuetan, antz gehiago dute iritzi-zutabearekin -eta ez maila handienekoarekin-, kritikarekin baino. Kontrakoa ere gertatzen da: zutabe batzuk kritika-gune egoki bihur daitezke, batzuetan, esaterako, R. Arregiren edo K. Linazasororen lumapean… baina oso adibide bakanak dira, tamalez.

Gutagutarritisa, bestalde, hipertrofia mota bat da, glandula politikoak eta, batik bat, ehun nazionalistak eraso ditzakeena, indar handiagoz edo txikiagoz. Gehienetan, ustezko aurkari politikoak diren idazleen lanen literatur maila gutxiestea dakar ondorio bezala: hots, ez zaio lanaren kalitate intrinsekoari kasu egiten, baizik eta autorearen kolore politikoari. Kontrakoa ere gerta daiteke, noizean behin: norberaren kolorekoa omen delako gehiegizko gorazarrez hartzea orobat kontsiderazio eskasagoa merezi duen lan bat.

Kriptokritika-sukarra zaila da detektatzen; askotan, kritikariarengana jo behar da zuzenean, pribatuan, eta galdeketa zehatza egin, gaixotasunaren berri izateko. Badu malariaren antzik, hau da, latentea egon ohi da, gehienetan: kritikari horren iruzkinak "normalak" izaten dira, hots, orokorklerosiak jotakoak, baina esaten dutena esan nahi dute, behintzat. Noizean behin, ordea, liburu jakin bat irakurri ondoren, sukarra igo egiten da eta jota uzten du kritika. Lehenengo begiradan iruzkin normalak dira, epel samarrak, baina, benetan, kritika negatibo hiper-gogorrak dira. Hala ere, irakurleak ez du horren berririk izango, lerro artean irakurtzeko gaitasun izugarria ez badu behintzat. Edo, aipatu bezala, kritikariari zuzenean kontsulta egiten ez badio.

Harrikaldi-krisiak: atake mota hauek "manzanas traigo" sindromearekin nahas daitezke, baina ez dira mota berberekoak. Jakina den bezala, badago kritika mota bat, kritika jasoa dei dezakeguna, normalean idazle handiek egin izan dutena, eta zeinaren bertuterik handiena baita obra jakin batetik abiatuta, literaturari buruzko iluminazio esanguratsuak eskaintzen dizkigula, literatur lanen arteko harreman ezkutuak azaleraziz, eta abar. Arazoa eta eritasuna datoz, ordea, halako kritika egiten dutela uste duenean iruzkingileak, benetan sekulako buru-saltsa ulergaitzak saltzen dizkigun bitartean.

Diagnostikoak egitea erraza da, esango du norbaitek: baina konponbideak? Eta arrazoia izango du. Tamalez, gaurkoz ez daukat leku gehiagorik: dena dela, konbentzituta nago diagnostikoa lehenengo pausoa dela, halabeharrezkoa. Bitartean, behin-behineko aringarri bezala, Foucaulten erremedio hau nahikoa erabilgarria iruditzen zait: "Ona litzateke urtebetez edo liburuak egileen izenik gabe aterako balira. Kritikariak berriro obrak irakurtzen hasiko lirateke eta irakurleak gogoeta gehixeago egiten".

(Proposamen hori «Romain zen bere izena» eleberriaren lehenengo orrialdean dago; badaezpada diot, Joxean Agirreren nobela honetan agertzen denarekin Vila-Matasek edo Borgesek egiten dituzten aipuekin bezala ibili behar delako: tentu handiz. Eta honekin artikuluaren hasierara itzuli naiz, bide batez: ezbairik gabe, literatura gaixotasun bat da).